Ο πόλεμος και τα δεινά του

Η ανελέητη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία φέρει την σφραγίδα του σημερινού Ρώσου ηγέτη, του Βλάντιμιρ Πούτιν. Είναι οι δικές του ψυχώσεις που επεκράτησαν, και από τότε η μέθη της εξουσίας καθοδηγεί τα βήματα του.

Ενώ όμως ο πόλεμος, που εκείνος προκάλεσε, εμφανίζει ήδη το κυνικό αλλά και αδιέξοδο πρόσωπο του, την παγκόσμια οργή για την επίθεση συνοδεύει ένα κύμα γνώριμο σε μας, που έχει ωστόσο και πολλά να μας διδάξει. Είναι η αλληλεγγύη των γειτονικών κρατών για το δράμα της προσφυγιάς, που σε θέληση και οργάνωση υπερβαίνει κάθε προσδοκία.

Η ατμόσφαιρα των ημερών δεν πρέπει ωστόσο να οδηγεί σε κάποιου είδους ψευδαίσθηση, που επαναλαμβάνουν και πολλοί δήθεν «γνώστες» των διεθνών θεμάτων. Ότι ο πόλεμος που προκάλεσε ο Πούτιν είναι πρωτόγνωρος και αποτελεί μια εξαίρεση για την εποχή μας, που έμαθε πια να ζεί εν Ειρήνη. Στην πραγματικότητα, την ευτυχία και την περηφάνεια αυτή μπορεί να διεκδικήσει μόνον ο Ευρωπαϊκός χώρος, που άφησε πίσω του τον ζόφο ενός παγκόσμιου πολέμου, και οδήγησε τα μέλη του στον σεβασμό των δημοκρατικών αξιών και σε μεγάλη οικονομική ισχύ. Είναι όμως η ίδια η Ευρωπαϊκή ηγεσία, που με άλλο προσωπείο δεν δίστασε να επέμβει στην Γιουγκοσλαβία, και να αφήσει πίσω της ερείπια και οδύνη. Ενώ έξω από γηραιό χώρο της Ευρώπης, στην Συρία η το Ιράκ, το Αφγανιστάν η την Λιβύη, ο πόλεμος είναι μόνιμο συστατικό της ιστορίας.

Ο «πόλεμος» λοιπόν, με διαφορετικές αιτίες και τρόπους, δεν εγκατέλειψε ποτέ την εποχή μας, ούτε την ανθρωπότητα. «Ο πόλεμος είναι σαν την αγάπη» παρατηρεί πικρόχολα ο Μπέρτολτ Μπρέχτ. «Πάντα βρίσκει τον τρόπο»

Το γεγονός αυτό με οδήγησε σε ένα ευρύτερο προβληματισμό για την έννοια του πολέμου, που με τον τίτλο «Σκέψεις μεταπολεμικές και μετέωρες» περιέλαβα στο βιβλίο μου «Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής». Στις σημερινές περιστάσεις έκρινα ότι πολλές από αυτές τις σκέψεις διατηρούν πάντοτε την επικαιρότητα και την σημασία τους. Με κάποιες λοιπόν μικρές αλλαγές η προσθήκες, τις αντιγράφω κι εδώ.

*Πότε, λοιπόν, τελειώνει ένας πόλεμος; Πότε αρχίζει ένας πόλεμος; Το βέβαιο είναι ότι η αρχή ή το τέλος ενός πολέμου, δεν συμπίπτουν με τις ημερομηνίες που αναγράφει η Ιστορία. Όσοι πάντως αναζητούν ακόμα νόμους και μια γραμμική πορεία στην κίνηση της Ιστορίας, είναι επόμενο να απογοητεύονται. Οι τελευταίες δεκαετίες έχουν επιβεβαιώσει τον χαοτικό της χαρακτήρα: κάποιες παράμετροι που δεν προβλέπονται αλλάζουν αιφνιδιαστικά τη δυναμική της. Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, και η επίθεση στους δίδυμους πύργους –για να αναφερθώ μόνον στα σοβαρότερα– ήσαν γεγονότα αναπάντεχα, με ανυπολόγιστες ωστόσο συνέπειες.

* Η Ιστορία, η ερμηνεία και οι προβλέψεις της υπήρξαν από παλιά μια αγαπημένη ενασχόληση των ανθρώπων. Δύσκολα βέβαια θα ξεπερασθεί η διεισδυτική ματιά του Θουκυδίδη, και η αλήθεια των διαπιστώσεων του. Ένας όμως από τους κορυφαίους ιστορικούς του 20ου αιώνα, ο Eric Hobsbawm, επισημαίνει μια ενδιαφερουσα παράμετρο της ιστορίας: «Όλα αυτά» -γράφει στην Εποχή των Άκρων- «επιβεβαιώνουν την καχυποψία που πάντα έτρεφαν πολλοί: ότι η ιστορία, ανάμεσα σε άλλα και πιο σημαντικά πράγματα, περιορίζεται απλώς να καταγράφει τα εγκλήματα και τις τρέλες των ανθρώπων. Δεν βοηθά καθόλου την προφητεία».

* Φαίνεται, λοιπόν ότι οι μόνες προφητείες που ευσταθούν σε έναν πόλεμο είναι όσες ανέδειξε η αρχαία τραγωδία: Η ύβρις της εξουσίας και οι οιμωγές των θυμάτων, το παράλογο της μοίρας και ο ευτελισμός των ανθρωπίνων αξιών. Ας επιβεβαιωθεί, τουλάχιστον, και εκείνη που θέλει τις Ερινύες να καταδιώκουν πάντοτε τους αδικοπραγούντες.

* Παράλληλα με την πραγματική ζωή, κινείται αυτόνομα και η τηλεοπτική ζωή. Η πρώτη υπακούει στη μοίρα ή τις θελήσεις των ανθρώπων. Η δεύτερη σε κανόνες θεαματικότητας, που μόνον κάποια μηχανάκια γνωρίζουν. Δεν πρέπει λοιπόν να εκπλαγούμε αν, κι ενώ ίσως θα ακούγεται ακόμα ο ήχος των σειρήνων και ο θρήνος των θυμάτων –η πραγματική δηλαδή ζωή–, ο πόλεμος θα ενταχθεί στο περιθώριο των τηλεοπτικών ειδήσεων. Άλλα, μικρά και ασήμαντα, θα αρχίσουν να κυριαρχούν.

* Υπάρχει όμως και μια άλλη σταθερά των πολεμικών συγκρούσεων. Είναι οι ανταποκριτές και το τεχνικό προσωπικό των ποικίλων μέσων ενημέρωσης, που με ηρωισμό και προσωπικό τους κίνδυνο εκεί, στο πεδίο των μαχών, κρατούν ζωντανή την ενημέρωση και φέρνουν την ανθρωπιστική κρίση στα σπίτια και τις ψυχές μας. Αξίζουν την ευγνωμοσύνη μας.

* Ο πόλεμος και τα δεινά του έχουν περιγραφεί από κλασικά έργα λογοτεχνίας, από κινηματογραφικές ταινίες και σπουδαίους ζωγράφους, από θεατρικά έργα και μεγάλους στοχαστές. Κάθε φορά, ωστόσο, είναι σαν όλα να ανακαλύπτονται από την αρχή. Μοιάζει πρωτόγνωρος ο ήχος της αντιαεροπορικής σειρήνας, το βλέμμα του παιδιού που ψάχνει συνέχεια τους δικούς του, η μελαγχολία ενός στρατιώτη που στηρίζεται πια σε δεκανίκια. Μήπως ο πόλεμος δεν περιγράφεται, αλλά απλώς βιώνεται; Ναι, ο πόλεμος είναι οι βομβαρδισμοί και τα θύματα τους, η ερήμωση και το σκοτεινό αύριο. Είναι όμως, ταυτόχρονα, και μια αόρατη απόγνωση, που δύσκολα αποτυπώνεται.

ΩΣ ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ:

Ψευδαισθήσεις λοιπόν δεν χωρούν. Σε όλες τις στιγμές της ιστορίας της, η ανθρωπότητα βιώνει τον πόλεμο, τη βία και τη βαρβαρότητα. Το πιο έλλογο ον του πλανήτη, ο άνθρωπος, συχνά συμπεριφέρεται παράλογα και καταστροφικά.

Ο ίδιος όμως άνθρωπος δεν έπαυσε ούτε στιγμή να έχει επιτεύγματα μεγάλα, να φτιάχνει σπουδαίες μουσικές και έργα τέχνης, να κατακτά την επιστημονική γνώση ή να αντιμετωπίζει τις ασθένειες. Είναι λοιπόν πάντοτε έτοιμος για το υπέρτατο καλό – ή, όπως σε έναν πόλεμο, για το υπέρτατο κακό.

«Καληνύχτα Κεμάλ. Αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ. Καληνύχτα» προειδοποιούν σε μια κορυφαία δημιουργία τους ο Μάνος Χατζιδάκης και ο Νίκος Γκάτσος. Και επειδή αυτό μοιάζει μια αναπότρεπτη αλήθεια, ως μόνη παρηγοριά στον άνθρωπο απομένουν όσα ο ίδιος δημιουργεί. Η τέχνη, η ποίηση, οι αναζητήσεις της επιστήμης, οι δημοκρατικές αξίες, η αλληλεγγύη προς τον διπλανό, είναι καταφύγιο αλλά και ανάσα, διέξοδος αλλά και ένας ύμνος στην ζωή. Αποτελούν, παράλληλα, μια άμυνα και μια ελπίδα, απέναντι στον επόμενο παραλογισμό της ιστορίας.