Υπάρχει αντικειμενικότητα στην Ιστορία;

Γράφει ο Δημήτρης Παπαγιαννάκης

Η ιστορία, όπως όλες οι επιστήμες, έχει καθήκον να υπηρετήσει τον άνθρωπο. Η ιστορική γνώση διαμορφώνει συνειδήσεις, πλάθει ένα μέρος της ανθρώπινης προσωπικότητας, αντλώντας πληροφορίες από το παρελθόν. Πρώτος και κύριος στόχος της ιστορίας είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Είναι όμως η αλήθεια μια έννοια σχετική ή απόλυτη; Υπάρχει αντικειμενική ιστορία ικανή για απόλυτη διαφάνεια; Η απάντηση είναι όχι. Η ιστορία δεν θα είναι ποτέ αντικειμενική. Σαν θεωρητική επιστήμη, η ιστορία θα υποκύπτει πάντοτε στην υποκειμενικότητα των ερευνητών και των πηγών της. Η αντίληψη του ιστορικού ερευνητή, όσο αποστασιοποιημένος και αν θέλει να είναι από τα γεγονότα που μελετά,  θα είναι πάντα συνδεδεμένη με τα βιώματα και τις εμπειρίες του. Επομένως, όσο αγνές κι “επιστημονικές” είναι οι προθέσεις του, όσο και αν προσπαθήσει να πλησιάσει την αλήθεια, αυτό θα γίνεται πάντα σε συνάρτηση με τη δική του οπτική του γωνία. Εκ των πραγμάτων λοιπόν, ο άνθρωπος – ιστορικός, θα καταλήγει πάντοτε σε μια υποκειμενική αλήθεια. Σήμερα όροι όπως “απόλυτη αλήθεια” ή “αντικειμενική ιστορία” αποτελούν όπλο δημαγωγίας προκειμένου να επιβάλλουν γενικευμένα μανιχαϊστικά σχήματα του τύπου “καλός – κακός” ή “σωστός – λάθος”. Αυτή η πρακτική, πέρα από το γεγονός ότι υποκινεί συμφέροντα, παραγκωνίζει τη διαφορετική άποψη ως κάτι κακό και εκ φύσεως λανθασμένο. Μια καλή συμβουλή για όποιον θέλει να μελετήσει ιστορία είναι να μη θεωρεί τίποτα σωστό ή λάθος, καλό ή κακό.

Τα γεγονότα από μόνα τους δε σημαίνουν τίποτα. Η αντικειμενική τους υπόσταση θα είναι πάντα σταθερή. Αυτό που αλλάζει είναι η ερμηνεία που δίνεται από τον ερευνητή, ερμηνεία που εξαρτάται από τις προθέσεις του, την προσωπικότητά του και το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει. Όσες διαφορετικές ερμηνείες κι αν δοθούν, τα γεγονότα θα παραμείνουν αναλλοίωτα. Ο Νίτσε πίστευε ότι το αντικείμενο της ιστορικής έρευνας προσδιοριζόταν από την υποκειμενική διάθεση και τις επιθυμίες των ιστορικών και επομένως «τα γεγονότα είναι ακριβώς αυτό που δεν είναι, είναι μόνο ερμηνείες». Η ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται διαρκώς. Ένα γεγονός που σε κάποια εποχή είχε τεράστια σημασία, σε διαφορετική εποχή μπορεί να μην έχει καμία αξία. Γι αυτό το λόγο η αντίληψη και ερμηνεία των γεγονότων είναι σχετική και όχι απόλυτη.

Οι πηγές που μελετά η ιστορία, σύμφωνα με το γλωσσολόγο Σοσύρ και τους στοχαστές Ρολάν Μπαρτ, Ζαν Ντεριντά και Μισέλ Φουκό, είναι λεκτικές κατασκευές που δε μας μεταφέρουν την πραγματικότητα αλλά την κατασκευάζουν. Αυτές οι κατασκευές δε μας παρουσιάζουν την πραγματικότητα αλλά μας δείχνουν κυρίως πως αντιλαμβάνεται τα γεγονότα η κάθε εποχή. Η συμπεριφορά της συλλογικότητας είναι διαφορετική και ανάλογη των ερεθισμάτων της. Η κάθε κοινωνία, δηλαδή, ανάλογα με τις πεποιθήσεις της δίνει διαφορετικό νόημα στα γεγονότα. Το καθήκον του ερευνητή είναι να αποκωδικοποιήσει τις πεποιθήσεις αυτές και να αντλήσει το ιστορικό γεγονός.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι πηγές γράφτηκαν για συγκεκριμένους σκοπούς. Το έργο του ερευνητή δεν απαιτεί μόνο μελέτη και αποκωδικοποίηση της πηγής, αλλά διασταύρωση με άλλες, πολλές φορές αντικρουόμενες, πηγές. Οι πηγές όπως είπαμε δεν είναι κείμενα δογματικά. Γράφτηκαν για συγκεκριμένους λόγους από συγκεκριμένα άτομα με συγκεκριμένη οπτική. Ο ερευνητής πρέπει να αντλήσει τις πληροφορίες που χρειάζεται, πληροφορίες που εξυπηρετούν τους σκοπούς του. Τα γεγονότα καταγράφονται για κάποιον λόγο. Οπότε τα γεγονότα για τα οποία υπάρχουν πηγές, είναι γεγονότα που καταγράφηκαν ακριβώς επειδή αυτός που τα κατέγραψε πίστευε εκείνη την εποχή πως υπήρχε λόγος να καταγραφούν. Ο ερευνητής θα αντλήσει τις πληροφορίες που χρειάζονται σύμφωνα με τις πεποιθήσεις που ορίζει η εποχή του.

Ο ερευνητής λοιπόν, στην αναζήτηση της “ιστορικής αλήθειας”, δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο τη δική του υποκειμενικότητα, αλλά και την υποκειμενικότητα των πηγών του. Στο κάτω κάτω, η κάθε μελέτη – έρευνα έχει σκοπό να απαντήσει συγκεκριμένα ερωτήματα που δημιουργεί η κάθε εποχή ανάλογα με τις ανάγκες της. Τελειώνοντας, επειδή το τοπίο της ιστορικής αλήθειας θα είναι πάντοτε θολό, πρέπει πάντα να την αντιμετωπίζουμε με διαλλακτικότητα και με κριτική σκέψη.