Ένας αστικός μύθος…

Του Δημήτρη Κ. Σαρρή (πρ. Υφυπουργού-Νομάρχη Ηρακλείου) 

                                                                                                                                                             -Ένας δημοφιλής, αλλά ανυπόστατος, αστικός μύθος πού πλανάται επίμονα είναι ότι δήθεν, το – άκης στα κρητικά επίθετα το επέβαλλαν οι Τούρκοι.

Η θεωρία αυτή, δηλαδή ότι το – ακης ειναι τουρκική προσθήκη για να υποβιβάσουν τους Κρητικούς, να τους μειώσουν, όπως θα λέγαμε σήμερα λιοντάρι – λιονταράκι.             ,Τσαγκάρης – Τσαγκαράκι ,κλπ κλπ

Mάλιστα ορισμένοι ,επώνυμοι ,όπως ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ,δεχόμενοι την άποψη αυτή αναγράφουν το ΑΚΗΣ ως ΑΚΙΣ  ,ΜΕ ΓΙΩΤΑ ,που ως κατάληξη έχει την έννοια <<του ΜΙΚΡΟΥ>>  <<Του υποδεέστερου>>.κλπ

Αλλη θεωρία είναι ότι τα κρητικά επίθετα πρόσφατα (σχετικά) γύρισαν σε – ακης. Παλιότερα ήταν ακριβως το αντίθετο (υπερθετικά) π.χ. Σήφακας, Μανούσακας κλπ και όχι  Σηφακάκης ή Μανουσάκης. Κατα πάσα πιθανότητα στην ορεινή Κρήτη και  ιδιαίτερα στα Σφακιά, θα συναντήσεις πολλά υπερθετικά επίθετα, σε αντίθεση με το υπόλοιπο νησί, τονίζοντας έτσι την καταγωγή τους από τοπικούς Καπεταναίους των  εθνικοαπελευθερωτικών  αγώνων της Μεγαλονήσου.

Ομύθοςαυτόςείναιανυπόστατος! ΕπισήμωςοιΤούρκοιδενείχανεπώνυμα. Μονάχακατάτατέλητου 19ουαιμ.Χ, πουάρχισεησυστηματικήκαταγραφήεπωνύμων, έγινεκατάχρησητου – άκης, όχιπάντωςπερισσότεροαπ’ότιτα – άτος, – άκος, –πούλος, – όγλου ( –ίδης – άδης), – ίτσης  – ιτσας, – ιτζας, – ιτζης), – έλης, – ούτσοςκλπ, σεάλλεςελληνικέςπεριοχές.

–ΟΣτεφανάκηςτηςΚρήτηςγίνεταιΣτεφανάκοςστηΜάνη,  στηνΚαλαμάταΣταφανέας,, ΣτεφανόπουλοςστηνΑχαϊα, ΣτεφανάτοςστηνΚεφαλονιά, ΣτεφανίδηςστονΠόντο, ΣτεφανούδηςστονΈβρο, ΣτεφανέληςστηΜυτιλήνη, αλλάκαιΣτεφάνωφστηνΒουλγαρίακαιΡωσία, ΣτεφάνοβιτςστηΓιουγκοσλαβίακαιΣτεφανόφσκιστηΠολωνίακλπκλπ…

Αρακαμιάπρόθεσηυποτίμησηςτωνανθρώπωναυτών, γιατίανίσχυεθααφορούσεη «υποτίμηση» όλαταΒαλκάνια, αλλάόλαταπαραπάνωονόματασημαίνουν<< ογιοςτουΣτέφανου>>, υποδηλώνονταςταυτόχρονατηνκαταγωγήτου.

Άραηκατάληξητωνεπιθέτωνβασικάπαραπέμπειστοντόποκαταγωγήςτωνπολιτών, στηνπροσπάθειατηςΔιοίκησηςναμάθειαπόπούκρατάειησκούφιαέστωκάποιωναπόαυτούς, απότηνπανσπερμίαχιλιάδωνεπιθέτωναδιευκρίνιστηςπροέλευσης.

Με αυτό το σκεπτικό  άρχισε η μετάλλαξη οικογενειακών επιθέτων στα δημόσια αρχεία, π.χ το Δάνδολος σε Δανδουλάκης, το Χαβαλές σε Χαβαλεδάκης, το Ραΐσης (ρεΐς = πλοίαρχος, καπετάνιος καραβιού) σε Ραϊσάκης, το Μαρούλης σε Μαρουλάκης, το Ρόκας σε Ροκάκης, το Μαράθης σε Μαραθάκης, το Λαμπάθης σε Λαμπαθάκης, το Καρδάμης σε Καρδαμάκης, το Καρπούζης σε Καρπουζάκης, το Μπάμιας σε Μπαμιεδάκης, το Μανούσος σε Μανουσάκης, το Αλυγίζος σε Αλυγιζάκης, το Ροσμαρής σε Ροσμαράκης κτλ.

Βέβαια, η φυτική ετυμολογία του Ροσμαράκης είναι λίγο αμφίβολη, λόγω του ότι υφίστανται επώνυμα, όπως π.χ. Τερεζάκης, Ροσμαράκης, Μαρνελάκης και Ζαμπετάκης, που ενδεχομένως προέρχονται από ονόματα απογόνων αριστοκρατισσών από τη Δύση: Αντίστοιχα: Τερέζα Θηρεσία, Ροσμαρή Ροζ Μαρί, Ροδώ Μαρία, Μαρνέλα Μαρινέλλα – Μαρίνα, Ζαμπέτα Ελιζαμπέτα Ελίζαμπετ  Ελισσάμπεθ  οίκος Ελίσσας, από τις λαλιές της Δυτικής Σημιτικής Ομογλωσσίας!

ΣεκάποιεςπεριοχέςτηςΜεγαλονήσου, π.χσταχωριάΡιζών (στονομόΧανίων, εξούκαιριζίτες & ριζίτικα), τηνεπαρχίαΣφακίων, τονορεινότομέατουνομούΡεθύμνης, σημειώθηκεέντονηαντίθεσηενάντιαστηνεπίσημηκαταχώρησητωνεπωνύμωνμεκαταλήξεις –άκης, επειδήείχεδιατηρηθείστησυλλογικήμνήμηότιτοναμεταδίδεταιτοεπώνυμοαπαράλλακτο, καιχωρίςυποκοριστικά, απότονπατέρασταπαιδιά, αποτελείχαρακτηριστικόαριστοκρατικήςκαταγωγής, δηλαδήευγενίας. Οπότε, μενωπόστησυλλογικήμνήμητοκύροςτωνΑρχοντορωμαίων, οικάτοικοισυγκεκριμένωνπεριοχώναντιστάθηκανμαζικάστηνομογενοποίησητου –άκης, πουέφερνανοικαλαμαράδες, κυρίωςκατάτηνεποχήτηςΚρητικήςΠολιτείας ([1878 – 1889], [1896] 1898 – 1908 [1ηΔεκέμβρη 1913]).

Πάντως, πολλοίΜουσουλμάνοιΚρητικοίεπίσηςαναπτύσσουνπαρατσούκλιακιεπώνυμαμε –άκης, ενώαρκετοίαπόαυτούςταδιατηρούνεπίσημαμέχρισήμερα, π.χστηνΚωκαιστηΡόδο. Ο περιβόητος Ιμπραήμ Αληδάκης (18ος αι), και ακόμα οι: Δελημπασάκης (ντελί- μπασί = επικεφαλής των τρελών, οθωμανικού σώματος ατάκτων), Τσαουσάκης (τσαούς = λοχίας), Προββατάκης, Μεϊμαράκης (μεϊμάρ = αρχιτέκτονας), Μεϊντανάκης (μεϊντάνι = πλατεία), Πιστολάκης, Χαϊδαράκης, κλπ, αποτελούν όλοι Ρωμιούς Ελληνόφωνους Μουσουλμάνους .

Το – άκηςπρωτοεμφανίστηκεστηΡωμανίακατάτο 10οαιμ.Χ., απ’ότανμαρτυρείταιπ.χ. ηύπαρξητουαριστοκρατικούοίκουτωνΡοδοκανάκηδωνστηνΚωνσταντινούπολη. Πάντωςηχρήσηαυτήςτηςκατάληξηςγιααιώνεςθαπαραμείνεισπάνια, αλλάκαιαμφίβοληόπωςστηνπερίπτωσητουΧορτάκης – Χορτάτσης – Χορτάτζης, τουομώνυμουοίκου.

Ευρεία χρήση της κατάληξης – άκης θα σημειωθεί για πρώτη φορά κατά τους 15ο – 17ο αι στη Λακωνία, π.χ Γρηγοράκης, Δαβάκης, Καπετανάκης, Τζανετάκης (μικρός Τζανέτος μικρός Τζανής ή Ζανής = δημοφιλής φραγκογενής εκδοχή του Γιάννης, εκ του Jean) και Τρουπάκης, απ’ όπου θα διαδοθεί με αργό ρυθμό και στην Κρήτη, όπου καταγράφονται ονομαστά παραδείγματα, πριν κατακτήσουν οι Τούρκοι το νησί, και πριν οι Μανιάτες το γυρίσουν σε -άκος.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επαγγελματικά επώνυμα με – άκης, που υποδηλώνουν και με τι δουλειές καταπιάνονταν οι πρόγονοί μας, όπως π.χ Βουλουμπασάκης (Μπουλουμπασάκης= μπουλούκ -μπασί = δεκανέας σε ασκέρι οθωμανικό), Σαρτζετάκης (σαρτζέτος,  σερτζέντε = λοχίας σε στρατό ιταλόφωνου κράτους), Βιτσαξάκης (Μπιτσαξάκης, μπιτσαξή = μαχαιράς τουρκιστί), Δερμιτζάκης (Ντερμιτζάκης =ντεμιρτζή = σιδεράς, όπως και Δεμίρης= Σιδέρης).

Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι υπάρχουν κι επώνυμα που έχουν εντελώς τυχαία την κατάληξη -άκης, όπως το Μανιάκης εκ του ελληνιστικού & μεσαιωνικού (ο) μανιάκης, ήτοι το περιδέραιο – διακριτικό βαθμού για τους αξιωματικούς του Ιππικού. Επίσης, προέκυψε και το Μαζαράκης, (ΜΑΓΙΑΡΟΣ=ΟΥΓΓΡΟΣ), το Μενεγάκης εκ του ιταλικού Μενεγάτσιο (Menegazzo), το Μουζάκης εκ της Αρβανίτικης φάρας Μουζάκη (εύφορος τόπος), και το Ταγκαλάκης εκ του τουρκικού Ταγκαλάκ (οπλίτης σε άτακτο σώμα, βλαξ).

Απο τη συχνή της χρήση ή κατάληξη – ακης στα επώνυμα συνδέεται αυτόματα στη σκέψη μας με την Κρήτη. π.χ – Καζαντζάκης, Χατζιδάκης, Θεοδωράκης, Μητσοτάκης.

–ΥπάρχειόμωςμιασωρείαεπωνύμωνΚρητικώνπουμεγαλούργησανστηνΚρήτηκαιέξωαπόαυτήαλλάδεντελειώνουνσε – ακης.

Βενιζέλος, Κούνδουρος,Τσουδερός, Κόπακας, Κοπάσης, Δασκαλογιάννης, Πολέντας, Γιάνναρης, Σαρρής, Ντουρουντούς, Βαρδινογιάννης, Μάντακας, Πενταρης, Γαβαλάς, Μελισσινός, Λίτινας, Καλλέργης, Βλαστός, Σκορδίλης, Δαφνομήλης, Ουρανός, Μαρκόπουλος, Θεοτοκόπουλος, Σολωμός, Κορνάρος, Σμπώκος, Σκουλάς, Βρέντζος, Μπαγκέρης, Μαρής, Κοθρής, Ξυλούρης, Δραμουντάνης, Μανουράς, Χαιρέτης, Πλεύρης, Μοάτσος, Παττακός, Μηλιαράς, Κεφαλογιάννης, Σουλτάτος, Σαλούστρος, Κονιος, Παπαδογιάννης, Λεμονιάς, Κάτσιας, Μπαντουβάς, Πετρακογιώργης, Πιτσιδιανός, Χνάρης, Μαρούσης, Κουντούρης, Συλλιγάρδος, Χαρονίτης, Νταγιαντάς, Σμαραγδής, Παντερής, Φθενός, Χαρούλης, Κουβίδης, Πλουμίδης, Φλουρής, Μαρκατάτος,Παρασύρης , Κοκοσάλης, Κληρονόμος, Καρέλης, Καλαμενόπουλος,  Νικηφόρος ,Πάτερος,Σερέπετσης,Τριγώνης,Βιτώρος,Μαλικούτης,Μασαούτητης,Κλάδος,Κάβαλος, Νύχταρης,Βλατάς, Δαφέρμος,.Ζερβός,,κ.λπ.κλπ

Πέραν βέβαια των παραπάνω επιθέτων που δεν λήγουν σε –ΑΚΗΣ, στην Κρήτη υπάρχουν εκατοντάδες επίθετα πολιτών Μικρασιατικής αλλά και νησιώτικης καταγωγής (Κάρπαθος, Ρόδος, Κως, Μήλος, Κάλυμνος, Σύμηκλπ) που δεν λήγουν, επίσης, σε –ΑΚΗΣ.