Είναι πολύ μακρύς ο κατάλογος των ιερών ναών στην Κρήτη που είναι αφιερωμένοι στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Αστη συνέχεια δημοσιεύουμε ένα σημαντικό αριθμό, με τη διευκρίνιση πως δεν είναι οι μόνοι ναοί που πανηγυρίζουν, αφού ουσιαστικά δεν υπάρχει χωριό της Κρήτης που να μην έχει μια μικρή ή μεγάλη εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία.

Ιερός Ναός Σωτήρος και Κοίμησης της Θεοτόκου (Χώρα Σφακίων)

Δίκλιτος ναός το πρώτο κλίτος του οποίο είναι αφιερωμένο στο Σωτήρα και χτίστηκε τον 16ο ή 17ο αι. Το δεύτερο κλίτος που είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου προστέθηκε στη νότια πλευρά αργότερα, στις αρχές του 19ου αι.

Στην έξοδο του φαραγγιού του Αφρατιού βρίσκεται η Αγία Μονή, μοναστήρι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Σύμφωνα με την παράδοση χτίστηκε από τρεις Κύπριες μοναχές, οι οποίες αρχικά έχτισαν την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στον Κερατόκαμπο. Το μοναστήρι λειτούργησε κανονικά έως το 1842, αλλά από το 1842 έως το 1865 ερημώθηκε.

Το δεκαπενταύγουστο, στη γιορτή του μοναστηριού, γίνεται μεγάλο πανηγύρι με πολλούς προσκυνητές από τα γύρω χωριά.

Τρίκλιτη βασιλική του 15ου αιώνα, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, με πολύ ενδιαφέροντα κατασκευαστικά στοιχεία. Ο ναός χάρισε το όνομα του στον οικισμό της Παναγιάς, ο οποίος είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα παραδοσιακά χωριά της κεντρικής Κρήτης.

Ο βυζαντινός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος και τοιχογραφημένος γύρω το 1315 από τον γνωστό ζωγράφο Ιωάννη Παγωμένο (και ένα ακόμη ζωγράφο). Ο διάκοσμος σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση και ανάμεσα στις αγιογραφίες ξεχωρίζουν αυτή της Ένθρονης Παναγίας και οι σκηνές από τον Ευαγγελικό κύκλο.

Ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου που βλέπουμε σήμερα, χτίστηκε στα ερείπια (στον τύπο της τρίκλιτης, ξυλόστεγης) παλαιοχριστιανικής βασιλικής του (κατά τον) 5ου αι. Κατά τον 10ο ή 11ο αι. ανακατασκευάστηκε (ως τρίκλιτη βασιλική με σταυροθόλια) και αποτέλεσε την χρησιμοποιήθηκε ως καθεδρικός ναός της Επισκοπής Κυδωνίας και Αποκορώνου. (που μεταφέρθηκε εκεί για ένα διάστημα. Κατά τη Βενετοκρατία υπήρξε καθέδρα του καθολικού επισκόπου της περιοχής. Στη συνέχεια ερειπώθηκε για μια ακόμη φορά, ανακατασκευάστηκε μικρότερος και σήμερα χρησιμοποιούνται σα ναός δυο σωζόμενοι χώροι του νάρθηκα.

Ο ναός που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου βρίσκεται στην περιφέρεια του έρημου από δεκαετίες οικισμού Γιαλομονόχωρο, σε απόσταση περίπου έξι χλμ. νότια από το χωριό Πηγαϊδάκια. ΄Εως τις αρχές του 20ου αι. αποτελούσε τμήμα του συγκροτήματος του ομώνυμου μετοχιού της Μονής Απεζανών, τα κτήρια του οποίου έχουν σήμερα καταστραφεί. Ο ναός της Παναγίας ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου στον οποίο μεταγενέστερα προσετέθη τρουλλαίος νάρθηκας σχήματος ελεύθερου σταυρού. Στη δυτική κεραία του σταυρού εξωτερικά, υψώνεται απλής μορφής αρκοσόλιο της ύστερης βενετοκρατίας. Στο εσωτερικό του ο ναός φέρει καλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο της παλαιολόγειας περιόδου, και δη του α΄ μισού του 14ου αι. Στον κυρίως ναό αναπτύσσονται σκηνές από τον χριστολογικό και τον μαριολογικό κύκλο, ενώ στον νάρθηκα υπάρχουν σκηνές από τον Ακάθιστο Ύμνο στους τοίχους, καθώς και η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας σε ζώνες στον τρούλλο.

Στο βάθος της κοιλάδας του Φαφλάγκου βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας της Κεραλιμενιώτισσας, που είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Σύμφωνα με την παράδοση, χτίστηκε από μοναχούς της Μονής του Αγίου Προκοπίου, την οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν, όταν την κατέστρεψαν οι Σαρακηνοί. Όταν αργότερα επέστρεψαν ξανά στο Μοναστήρι έφεραν μαζί τους δώρα στην Παναγία, μεταξύ των οποίων ήταν και ένα ασημένιο ομοίωμα καραβιού, που έφερε στο πηδάλιό του την εικόνα της Παναγίας, με αφιέρωση «Στην Κερά των Λιμανιών», που με τον καιρό έγινε Κεραλιμενιώτισσα.

Η Μονή Καλυβιανής βρίσκεται στην πεδιάδα της Μεσσαράς, σε απόσταση τεσσάρων χλμ. από τις Μοίρες. Το μοναστηριακό συγκρότημα αναπτύχθηκε γύρω από τον μονόχωρο ναό του 14ου αι. Ο ναός αυτός, πιθανόν καθολικό παλαιότερης μονής καλυβιτών μοναχών, απέκτησε λόγω της θαυματουργής εικόνας του ιδιαίτερη φήμη και αποτέλεσε σημαντικό προσκύνημα ήδη από τον 19ο αι. Γύρω του οργανώθηκαν αρχικά κτίσματα φιλοξενίας των προσκυνητών, ενώ από τη δεκαετία του 1950, μετά την ίδρυση της γυναικείας μονής, κατασκευάσθηκαν και τα υπόλοιπα σύγχρονα κτίσματα. Ο παλαιός ναός, ο αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στο δυτικό τμήμα της μονής, διασώζει στο εσωτερικό του μέρος του αρχικού τοιχογραφικού διακόσμου με σκηνές του χριστολογικού κύκλου και τους αγίους Δέκα σε στηθάρια στο σφενδόνιο. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το κτιστό τέμπλο, στη νότια πλευρά του οποίου ο Χριστός ενέχει θέση προσκυνηματικής εικόνας. Βόρεια του ναού της Παναγίας βρίσκεται ο νεόδμητος ναός του Αγίου Χαραλάμπους στο εσωτερικό του οποίου είναι ορατοί παλαιότεροι τάφοι, ενώ λείψανα οσίων πατέρων εκτίθενται για προσκύνηση. Στα δυτικά του βρίσκεται ο τρίτος και με­γα­λύτερος ναός της μονής. Ο περικαλλής αυτός ναός που οικοδομήθηκε την περίοδο 1911-1924 είναι αφιερωμένος στις τρεις μεγάλες θεομητορικές εορτές: Γέννηση, Ευαγγελισμό και Κοίμηση. Τα κτίσματα νότια του ανήκουν στον ύστερο 19ο-πρώιμο 20ο αιώνα, ενώ τα υπόλοιπα αποτελούν κυρίως νεωτερικές κατασκευές του β΄ μισού του 20ου. Η περίοδος αυτή υπήρξε περίοδος ακμής της μονής αλλά και των φιλανθρωπικών της ιδρυμάτων τα οποία ίδρυσε ο τότε Μητροπολίτης Γορτύνης και Αρκαδίας Τιμόθεος. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στο μουσείο της μονής που στεγάζει μια πλούσια εκκλησιαστική και λαογραφική συλλογή με εκθέματα από την ευρύτερη περιοχή της Μεσσαράς.

Βρίσκεται στην πλαγιά του μικρού φαραγγιού βόρεια από το Χουδέτσι και είναι μετόχι της Μονής Σινά. Η Μονή ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα και είναι χτισμένη σε τρία επίπεδα. Στο υψηλότερο υπάρχει ο ναός του Τιμίου Σταυρού αλλά και ένας ακόμα ερειπωμένος ναός. Το καθολικό βρίσκεται στο μεσαίο επίπεδο και χωρίζεται σε δύο τμήματα. Στη βόρεια πλευρά είναι ο τρίκλιτος σπηλαιώδης ναός αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στους Επτά παίδες εν τη Εφέσω και στην Αγία Αικατερίνη.

Καμαροσκεπής βυζαντινός ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι εντυπωσιακές τοιχογραφίες του ναού διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση.

Το Μοναστήρι της Χρυσοσκαλίτισσας βρίσκεται στο Ν.Δ. άκρο της Κρήτης και είναι χτισμένο πάνω σε βράχο.

Η Εκκλησία της Μονής είναι αφιερωμένη στην Παναγία και στην Αγία Τριάδα και γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο. Χτίστηκε επί Ενετοκρατίας και, κατά την παράδοση, το όνομά της το πήρε από ένα χρυσό σκαλοπάτι, το τελευταίο από τα ενενήντα οχτώ που είχε όταν χτίστηκε.

Πριν χτισθεί η Μονή της Χρυσοσκαλίτισσας, υπήρχε άλλος ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, προσκολημένος σε σπηλαιώδη βράχο, ενώ στη σκέπη του βράχου υπήρχε και άλλος συνεχόμενος ναός της Αγίας Τριάδας. Η Εκκλησία που βλέπουμε σήμερα άρχισε να οικοδομείται το 1894.

Το 1900, η Μονή διαλύθηκε μαζί με άλλες Μονές της Κρήτης. Επανιδρύθηκε σαν γυναικεία το 1940. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς φιλοξενήθηκαν σ’αυτήν αρκετοί αντιστασιακοί, και για το λόγο αυτό το 1943 εγκαταστάθηκαν εκεί Γερμανοί στρατιώτες, αφού έδιωξαν τους μοναχούς. Με την αποχώρηση των Γερμανών οι μοναχοί επέστρεψαν στη Μονή.