Στις 25 Μαϊου του 1834
φυλακίστηκε στο Παλαμίδι
ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης…
Η καρδιά του Γέρου του Μοριά ολοζώντανη χτυπάει και σήμερα στο Παλαμήδι, όπου φυλακίσθηκε.
Η φυλακή του Κολοκοτρώνη στο Παλαμήδι έχει πάρει σήμερα μυθολογικές διαστάσεις. Τα πλήθη των επισκεπτών επισκέπτονται και βλέπουν ως φυλακή του Θ. Κολοκοτρώνη ένα θεοσκότεινο μπουντρούμι στον κεντρικό προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα, δίπλα στην καμάρα της ομώνυμης εκκλησίας, όπου εισέρχεται κανείς αντί κανονικής πόρτας, μέσα από δυο όμοιες διαδοχικές πυλίδες διαστ. 1,05 x0,70 μ., σε ορθογώνιο σκοτεινό καμαροσκέπαστο χώρο διαστ. 2,70 x3,40 μ., με βραχώδες επικλινές αδιαμόρφωτο δάπεδο σε κυμαινόμενο βάθος 1,30 – 1,60 μ., χωρίς σκάλα. Το μοναδικό πέτρινο σκαλοπάτι έχει κατασκευασθεί στο πρόσφατο παρελθόν για τις ανάγκες πρόσβασης των επισκεπτών.
Η καθιερωμένη αυτή άποψη ότι πρόκειται για τη φυλακή του Κολοκοτρώνη είναι ατεκμηρίωτη και δημιούργημα λαϊκής φαντασίας και άγνοιας.
Προφανώς πρόκειται για χαρακτηριστική ιστορική πλάνηλαμβάνοντας υπόψη το σκοτεινό και παντελώς ακατάλληλο του χώρου για φυλακή χωρίς κανένα άνοιγμα για στοιχειώδη φωτισμό και εξαερισμό, απαραίτητο για την επιβίωση ενός έγκλειστου ανθρώπου, συγκρίνοντάς τον άλλωστε και με τις σωζόμενες φυλακές καταδίκων βαρυποινιτών στον προμαχώνα του Μιλτιάδη που διαθέτουν κανονικές πόρτες και φεγγίτες. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Θ. Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του αναφέρεται συνοπτικά στη φυλάκισή του στο Παλαμήδι χωρίς περιγραφή της φυλακής1.
Είναι εξ’ άλλου χαρακτηριστική επίσης η αρνητική διαπίστωση για το χώρο αυτό ως φυλακή του Κολοκοτρώνη, από το Δ. Φωτιάδη2:
“Το Παλαμήδι όπου κλείσανε όλους όσους πιάσανε το φύλαγε δυνατή βαβαρέζικη φρουρά. Σ’ αυτό βρισκόταν κι’ ο Κολοκοτρώνης κι’ ο Πλαπούτας. Aν ανέβεις τώρα ως εκεί πάνω, εξόν… θα σου δείξουν μια τρύπα ανοιγμένη στο βράχο, δίχως να παίρνει φως από πουθενά, πως τάχατες εκεί μέσα είχανε φυλακισμένο τον Κολοκοτρώνη. Για να κατέβεις σ’ αυτήν πρέπει ν’ ανάψεις κερί κι αυτό κάποιος να σου το δώσει που θα πάρει βέβαια φιλοδώρημα (σήμερα ο χώρος φωτίζεται με ηλεκτρικό φως). Κάτι τέτοιο φαντάζομαι να σκαρφίστηκε πριν από χρόνια ποιός ξέρει ποιός από τους φύλακες κι’ από τότε έμεινε η μηχανή. Σ’ εμάς όμως δε μας χρειάζεται μια τέτοια απάτη, για να συμπονέσουμε από τη μια το Γέρο κι’ από την άλλη να μισήσουμε τους ξένους που τον μάντρωσαν στο Παλαμήδι. Αυτοί σκαρφίστηκαν άλλα για να τον παιδέψουν”.
Από την έρευνα που διενεργήσαμε διαπιστώσαμε ότι ένας κατάδικος στο Παλαμήδι από την Λευκάδα, που κατηγορήθηκε άδικα για φόνο ονομαζόταν Θεόδωρος Θεοχάρης, στις αρχές της δεκαετίας του 1920 έλαβε χάρη, και στη συνέχεια διορίστηκε φύλακας στο Παλαμήδι, όπου και κατοικούσε με την οικογένειά του, που απόκτησε στη συνέχεια, στις σωζόμενες πρώην φυλακές με πόρτα και παράθυρα, αμέσως βόρεια του Αγίου Ανδρέα. Από την εποχή αυτή τη δεκαετία του 1920 έδειχνε στους επισκέπτες ως δήθεν φυλακή του Κολοκοτρώνη την τρύπα-μπουντρούμι στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Ανδρέα. Στη συνέχεια ο γιος του Ευάγγελος Θεοχάρης (1925-2008) κατοικούσε και αυτός με την οικογένειά του ως φύλακας στο Παλαμήδι ως το 1965 περίπου όπου εκτελούσε και χρέη ξεναγού στους επισκέπτες υποδείχνοντας ως φυλακή του Γέρου του Μοριά το παραπάνω μπουντρούμι. Έκτοτε η μυθολογική ερμηνεία της φυλακής του Κολοκοτρώνη, με βάση τη λαϊκή φαντασία, λειτουργεί ακόμα στο Παλαμήδι.
Το ιστορικό όμως κενό για τη φυλακή του Κολοκοτρώνη στο Παλαμήδι έρχεται να φωτίσει μια καθοριστική μαρτυρία αυτόπτη μάρτυρα της εποχής, το Φεβρουάριο του 1835, όταν ήταν φυλακισμένος ο Θ. Κολοκοτρώνης στο Παλαμήδι. Πρόκειται για τη γερμανίδα Μπεττίνα φον Σαβινυί, (1805-1835), κόρη του Φρίντριχ Κάρλ φον Σαβινιύ (1779-1816), ιδρυτή της Ιστορικής Σχολής του Δικαίου στο Βερολίνο, και μετέπειτα σύζυγο το 1834 του Κωνσταντίνου Σχινά 1801-1857, υπουργού δικαιοσύνης της Αντιβασιλείας που καταδίκασε τον Θ. Κολοκοτρώνη σε θάνατο, και ζούσε την εποχή αυτή στο Ναύπλιο3.
Οι επιστολές της Μπεττίνας φον Σαβινιύ προς τους γονείς της στο Βερολίνο (1834-1835) εκδόθηκαν το 2002.
Αποσπάσματα των επιστολών αυτών δημοσίευσε πρόσφατα η Δρ. της Νεοελληνικής Ιστορίας Ρεγγίνα Quack – Μανουσάκη4 στο περιοδικό του Δήμου Ναυπλίου “Ναυπλιακά Ανάλεκτα” 7, 2009, 149-167. Δυο αποσπάσματα επιστολών αναφέρονται σε επισκέψεις της στο Παλαμήδι, όταν ήταν φυλακισμένος ο Θ. Κολοκοτρώνης:
α) Η μια επιστολή με ημερομηνία 30 Νοεμβρίου/12 Δεκεμβρίου 1834, ημέρα εορτασμού της άλωσης του Παλαμηδίου αναφέρει ότι “αυτή τη μέρα το Παλαμήδι είναι ανοικτό για όλο τον κόσμο, φέτος όμως δεν είναι όλα τα μέρη προσιτά όπως συνήθως”, υπονοώντας προφανώς ότι στο Παλαμήδι ήταν φυλακισμένος ο Θ. Κολοκοτρώνης.
β) Μια δεύτερη επιστολή αναφέρεται σε επισκεψή της στο Παλαμήδι δυο μήνες αργότερα, με ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου του 1835, με σημαντικές λεπτομέρειες για τους Έλληνες, τον Σταϊκόπουλο αλλά και τον Θ. Κολοκοτρώνη:
“Στο στρατιώτη που μας ξενάγησε (στο Παλαμήδι) είχαν πει: Να τους πας παντού, όχι όμως εκεί που κάθεται ο Γέρος. Ο Γέρος είναι ο Κολοκοτρώνης, κάθεται σ’ ένα σπιτάκι στη μέση μιας αυλής, η οποία περιβάλλεται από ψηλούς-ψηλούς τοίχους, τα κανόνια στις πολεμίστρες εδώ είναι γεμάτα5. Από παντού έχεις την πιο ωραία θέα προς τη θάλασσα, τα μακρινά βουνά, την πεδιάδα κ.λ.π. Δηλαδή βρίσκεσαι στο πιο γραφικό και φανταστικό περιβάλλον του κόσμου”.
Είναι αξιοσημείωτο ότι η Μπεττίνα φον Σαβινυί δεν κάνει κανένα σχόλιο για τον Κολοκοτρώνη, τον οποίo ο άνδρας της Κ. Σχινάς, ως υπουργός δικαιοσύνης της Αντιβασιλείας ψήφισε την καταδίκη του Θ. Κολοκοτρώνη και του Δ. Πλαπούτα.
Στη συνέχεια η Μπεττίνα Σαβινυί, επισκεπτόμενη άλλο χώρο, τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα αναφέρει: “Σε μια αυλή του φρουρίου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ανδρέα, την οποία δυστυχώς δεν μπορούσαμε να επισκεφθούμε διότι ο κλειδοκράτορας δεν ήταν πάνω στο Παλαμήδι. Στις άλλες πλευρές της αυλής βρίσκονται φυλακές, που είναι αρκετά γεμάτες με στρατιώτες, Έλληνες και Γερμανούς. Μερικοί ήταν δεμένοι με αλυσίδες. Πολλοί από τους φυλακισμένους περπάταγαν πέρα-δώθε στην αυλή”.
Οι φυλακές του Αγίου Ανδρέα βρίσκονταν προφανώς στις καμάρες του προμαχώνα, όπως και οι αντίστοιχες φυλακές στον προμαχώνα του Μιλτιάδη οι οποίες κατεδαφίσθηκαν τη δεκαετία του 1950 για την ανάδειξη του κάστρου.
Από τις παραπάνω μαρτυρίες γίνεται φανερό ότι ο Θ. Κολοκοτρώνης και ο Δ. Πλαπούτας δεν ήταν φυλακισμένοι στον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα αλλά σε άλλον προμαχώνα.
Με βάση τη σημαντική αυτή πληροφορία, μετά από επίμονη έρευνα σε πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη μας, έγινε δυνατόν να ταυτίσουμε την φυλακή του Κολοκοτρώνη στο Παλαμήδι6.
Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη ότι ο επισκέπτης μετά την είσοδό του στο Παλαμήδι συναντά τον προμαχώνα του Μιλτιάδη, ο οποίος την εποχή αυτή (1834-1835) είχε διαμορφωθεί ήδη σε φυλακή βαρυποινιτών, από όπου ο επισκέπτης εξωτερικά του προμαχώνα έχει ένα μοναδικό πανόραμα του αργολικού πεδίου και της θάλασσας, με τα μακρινά βουνά και βρίσκεται στο πιο γραφικό και φανταστικό περιβάλλον του κόσμου, όπως αναφέρει η Μπεττίνα φον Σαβινυί, γίνεται φανερό ότι ο Κολοκοτρώνης ήταν φυλακισμένος στον προμαχώνα του Μιλτιάδη και όχι στου Αγίου Ανδρέα, όπως πιστεύεται μέχρι σήμερα.
Σε επίσκεψή μας στον προμαχώνα του Μιλτιάδη, μεταξύ των φυλακών διαπιστώσαμε ότι όντως υπάρχει και μια μικρή ξεχωριστή παράγωνη, πλακόστρωτη μικρή αυλή διαστάσεων 4×3,90 μ. με ψηλούς τοίχους περιμετρικά. Στη νότια πλευρά της αυλής υπάρχει ένα μονόχωρο σπιτάκι – (φυλακή) εσωτερικών διαστάσεων 3,60×2,50 μ. περίπου, με πόρτα διαστ. 2,50×0,90 μ. Το σωζόμενο ύψος του τοίχου είναι 2,50 μ. και έφερε μονόρριχτη στέγη, κυμαινόμενου ύψους 3,50-2,75 μ. Στην αυλή υπάρχει επίσης κτιστό πεζούλι για να κάθεται ο εκάστοτε φυλακισμένος, όταν βγαίνει στην αυλή.
Γίνεται φανερό από τα παραπάνω, σύμφωνα με την περιγραφή της Μπ. Σαβινυί, λαμβανομένου σοβαρά υπόψη ότι στις φυλακές του Μιλτιάδη δεν υπάρχει καμιά άλλη μικρή ξεχωριστή φυλακή, σπιτάκι με αυλή, ότι πρόκειται για τη φυλακή του αγωνιστή της ελευθερίας Θ. Κολοκοτρώνη και δεν υπάρχουν, από την πλευρά μας τουλάχιστον περιθώρια αμφιβολιών7.
Ο ταυτισμένος πλέον χώρος της φυλακής του Κολοκοτρώνη δημιουργεί έντονη συναισθηματική φόρτιση και συγκίνηση στον επισκέπτη και είναι καιρός να αποκατασταθεί η αλήθεια για τη φυλακή του Θ. Κολοκοτρώνη στο Παλαμήδι και να απομακρυνθούν οι πινακίδες που υποδεικνύουν ανιστόρητα, ως φυλακή του Κολοκοτρώνη, ένα βαθύ θεοσκότεινο μπουντρούμι δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Ανδρέα, δημιούργημα λαϊκής φαντασίας.
Είναι ευχής έργον το Υπουργείο Πολιτισμού με τις αρμόδιες υπηρεσίες να εκπονήσουν μελέτες και να συντηρηθούν στη συνέχεια, η φυλακή του Κολοκοτρώνη και όλες οι φυλακές των βαρυποινιτών που διατηρούνται σε σχετικά καλή κατάσταση, αλλά ο προμαχώνας του Μιλτιάδη στην πλίνθινη ανώτερη ανωδομή του χρήζει άμεσης επέμβασης, πριν να καταρρεύσει.
Τα σωζόμενα κτίρια των φυλακών του Μιλτιάδη συνδέονται άμεσα με την ιστορία του νεοελληνικού κράτους, αλλά και το Παλαμήδι8, το φρούριο της Ελευθερίας της πατρίδας μας, με την μεγάλη επισκεψιμότητα παρουσιάζει έντονες φθορές από το χρόνο και τους επισκέπτες και χρήζει την άμεση και συνεχή προστασία της Ελληνικής Πολιτείας.
Αλλά στο Παλαμήδι δεν χτυπάει μόνο ακόμα η καρδιά του Κολοκοτρώνη μέσα από την φυλακή του. Ο θρύλος για τα 999 σκαλιά του Παλαμηδιού, συνδέεται με τον Θ. Κολοκοτρώνη, σύμφωνα με την προφορική λαϊκή παράδοση το χιλιοστό σκαλοπάτι το έσπασε το άλογο του Κολοκοτρώνη, του προστάτη “άγιου” και ελευθερωτή των Ελλήνων.Καβάλα στο άλογό του, όπως ο Άι-Γιώργης, σύμφωνα με τη δημοτική ποίηση για τους Κολοκοτρωναίους, “Καβάλα πάν’ στην εκκλησιά-καβάλα προσκυνάνε-καβάλα παίρνουν αντίδωρο από του παπά το χέρι”.
Στο Ναύπλιο ο απροσκύνητος πρωτεργάτης της ελευθερίας Θ. Κολοκοτρώνης είναι και σήμερα παρών μέσα από την ιστορία και το θρύλο, όπως αποθεώθηκε η ηγετική μορφή του στον ανδριάντα του, κάτω από το Παλαμήδι, καβάλα στο άλογό του, που καλπάζει, ποδοπατάει τα τούρκικα λάβαρα, και με το δεξί του χέρι δείχνει το δρόμο της Ελευθερίας, που πρέπει να βαδίσει το ελεύθερο Ελληνικό Έθνος. Ελευθερία η οποία αποκτήθηκε με αγώνες και θυσίες των αγωνιστών του ‘21, αξεπέραστο διαχρονικό ιστορικό πρότυπο της ελεύθερης πατρίδας προς μίμηση χωρίς περικοπές, στρογγυλοποιήσεις και ”συνωστισμούς”.
* To κείμενο δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 2011 στο ένθετο της “Ελευθεροτυπίας” με θέμα τη δίκη του Κολοκοτρώνη.
Αργολικά
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019