Το 1960, συναντήθηκαν στο Λονδίνο, ο Μίκης, που έκανε πρόβες για την «Αντιγόνη», στο Covent Garden, με το Γιώργο Σεφέρη, που υπηρετούσε στην εκεί πρεσβεία και δεν είχε λάβει ακόμα το βραβείο Νομπέλ (ο τόνος στο «ε»), πράγμα που έγινε το 1964. Αποτέλεσμα της γνωριμίας των δύο ανδρών ήταν η μελοποίηση του περίφημου ποιήματος, που έμελλε να γίνει γνωστό σε όλους μας, χάρη στο Μίκη… Λέγεται, πως αργότερα, όταν ο Μίκης έπαιξε στο πιάνο και τραγούδησε την «Άρνηση» (Στο περιγιάλι το κρυφό…), που μόλις είχε μελοποιήσει, γυρνώντας, «συνέλαβε» τον ποιητή του άσματος, Γιώργο Σεφέρη και τη γυναίκα του Μαρώ, να προσπαθούν να συγκρατήσουν την μάλλον αρνητική εντύπωση, που τους είχε προκαλέσει το άκουσμα της μελοποίησης του συνθέτη. Ακολούθησαν κάποιες στιγμές αμηχανίας, εκατέρωθεν. Άγνωστο το τι ακριβώς διημείφθη. Πάντως, ο Σεφέρης, καταληκτικά, ζήτησε να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην εκφορά της λέξης «λάθος», στο τέλος του ποιήματος. Άγνωστο (σε μένα, τουλάχιστον) το γιατί, ακριβώς. Το «πήραμε τη ζωή μας λάθος» το κατανοούμε. Υπάρχει και η επίσημη εκδοχή που είναι: «πήραμε τη ζωή μας (άνω τελεία) λάθος», δηλ. η διαφορά είναι μία άνω τελεία, κάτι σαν δελφικός χρησμός, που ωστόσο είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να μεταφερθεί μουσικά. Εδώ, είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το τι έχει στο μυαλό του ένας ποιητής και πώς το εκλαμβάνει αλλά και πώς αποφασίζει να το μεταφέρει στο πεντάγραμμο ένας συνθέτης… Ύστερα, αστειευόμενοι, μπορούμε να πούμε ότι η άνω τελεία δεν έχει ήχο, άρα πώς να περάσει στη μουσική –ως παύση; Κι όμως, ως συνδημιουργός, ο Σεφέρης πρότεινε αυτή η άνω τελεία να εκφραστεί με μία παύση. Πράγμα, που μουσικά … δε λέει, αλλά και δεν περνάει κανένα ιδιαίτερο μήνυμα στον ανυποψίαστο ακροατή! Με αυτά και με τα άλλα και με την αυτονόητη ευγένεια, μεταξύ των παρόντων, η «Άρνηση» έλαβε το «πράσινο», την άδεια και τη συγκατάθεση του ποιητή, για τη μελοποίηση του ποιήματός του. Ο ίδιος ο Μίκης αναφέρει σε κάποια συνέντευξή του, ότι είπε στον Μπιθικώτση να κάμει μια παύση πριν τη λέξη «λάθος», αλλά, τελικά, απεδείχθη ανεφάρμοστο. Εξάλλου, όταν έχουμε πάρει τη ζωή μας «λάθος» … γράψε λάθος, είτε με, είτε χωρίς άνω τελεία… Ας μην μας διαφεύγει το γεγονός, ότι βρισκόμαστε στην αρχή της δεκαετίας του ’60, εποχή που η μελοποίηση ποιημάτων και μάλιστα γνωστών και καταξιωμένων ποιητών ήταν μια πράξη πρωτοποριακή…
Σύμφωνα με τον απαράβατο νόμο, που θέλει όλοι, κάποτε, να φεύγουν από τη ζωή, ο Μίκης μας άφησε χρόνους στις 2 Σεπτεμβρίου, του 2021. Κι αν χάθηκε ο Μίκης, το μεγάλο και πολύτιμο έργο που μας αφήνει δεν θα το χάσουμε ποτέ –όσο βρισκόμαστε στη ζωή, εννοείται… Ως συνθέτης έχει ήδη, εν ζωή αξιολογηθεί, ως κορυφαίος και το όνομά του θα φιγουράρει διεθνώς, ανάμεσα στα ονόματα άλλων μεγάλων γνωστών ημίθεων της μουσικής, όπως του Enio Morikone, του Henry Mancini, του Morris Jarre, του Nino Rota, του Μάνου Χατζιδάκι κ.ά. Έτσι, δεν είναι ο σκοπός του άρθρου η αξιολόγηση και η μεγίστη προσφορά του έργου του συνθέτη. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όλοι ανδρωθήκαμε με τα τραγούδια του, με τα οποία ζήσαμε στιγμές χαράς, λύπης, πόνου και διαμαρτυρίας… Ίσως, είναι κρίμα, που οι περισσότεροι από εμάς επικεντρώνουμε στο μέρος του έργου του, που έχουμε τραγουδήσει, αφήνοντας απ’ έξω το εξίσου μεγάλο συμφωνικό του έργο!
Τη στιγμή που γράφεται το άρθρο, ο συνθέτης δεν έχει ταφεί, ακόμη. Όλοι βρίσκονται σε αναμονή για την δικαστική απόφαση της Δευτέρας, με την οποία θα γίνει δεκτή η θέληση του συνθέτη να γίνει στο Γαλατά Χανίων, δίπλα στους τάφους των γονιών του και του αγαπημένου αδελφού, του Γιάννη ή στο Βραχάτι Κορινθίας, όπου βρίσκεται η εξοχική του κατοικία. Το τελευταίο είναι επιλογή της κόρης του Μαργαρίτας, που φαίνεται να βρίσκει κουραστικό ένα ταξίδι (και ίσως, μελλοντικά, περισσότερα) στα Χανιά. Αντίθετα, ο γιος του Μίκη, Γιώργος, με δήλωσή του, τάσσεται υπέρ της επιθυμίας του πατέρα του. Όμως το ζήτημα βρίσκεται σε εξέλιξη, που ίσως έχει ξεκαθαρίσει ως τη δημοσίευση του άρθρου.
Με την αναφορά του ονόματος της κόρης του, Μαργαρίτας, πηγαίνουμε πίσω στο 1960. Το τραγούδι «Μαργαρίτα, Μαργαρώ», το έγραψε τότε ο Μίκης, για τη δύο ετών κόρη του, που γεννήθηκε στο Παρίσι, σπούδασε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Paris VII και είναι μητέρα τεσσάρων παιδιών. Εκείνο που θυμάμαι, πέρα από τη φρεσκάδα και την ευθυμία που είχε το τραγούδι, ήταν το σοκ που προκαλούσε η φράση «η μάνα σου είναι τρελή», φράση αδιανόητη για τα δεδομένα και την ηθική της εποχής του ’60, όταν το μόνο μέσο ζωντανής ψυχαγωγίας ήταν το ραδιόφωνο! Ήταν το τραγούδι στο έργο «Ποια είναι η Μαργαρίτα;» και το τραγούδησε η Τζένη Καρέζη με το Γιώργο Φέρτη, κάνοντας ποδήλατο. Φυσικά, η μεγάλη επιτυχία ήρθε, όταν το τραγούδησε ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης.
Φυσικό είναι, η ζωή και ιδιαίτερα ο θάνατος μιας τόσο μεγάλης προσωπικότητας, να μπορεί να επισκιάζει τη ζωή και τη δραστηριότητα όλων των συγγενικών προσώπων, γύρω του. Έτσι, όχι μόνο η Μαργαρίτα, αλλά και η ζωή του γιου του Γιώργου, μένουν στο περιθώριο. Ο δημοσιογραφικός φακός δεν μας έδειξε κάτι. Το ίδιο και εκείνη της γυναίκας του, της 94χρονης Μυρτώς, για την οποία γράφτηκε το ομώνυμο τραγούδι, «Η Μυρτιά». Αν και βρίσκεται «εν ζωή», κυκλοφορεί μόνο μια φωτογραφία της, με το Μίκη να φορά … στρατιωτικά. Τι γίνεται στο ενδιάμεσο; Εδώ, να σκεφτεί κανείς, ότι και για το Χριστό, από την ομιλία του στο Ναό, σε παιδική ηλικία, ως τα 33 του χρόνια, υπάρχει ένα μεγάλο κενό! Αυτά συμβαίνουν και «εις Παρισίους», αλλά και «εν Αθήναις»!
Σε ένα σημείο, ο Μίκης ήταν προφητικός: για την κηδεία του σε εκκλησία… Σε παλιότερη συνέντευξή του στον τηλεπαρουσιαστή Γιάννη Πολίτη, είχε δεχτεί την ερώτηση για τη θέση του ως κομμουνιστής, σχετικά με τη θρησκεία και το θάνατο. Τότε ο Μίκης, με τη γνωστή εκρηκτικότητά του, απάντησε: «Ο κομμουνισμός είναι χριστιανισμός! Δεν βλέπετε; Όλοι οι κομμουνιστές, όταν πεθάνουν, τους πηγαίνουν στην εκκλησία». Και αυτό θα γίνει, όπως έχει ζητήσει ο ίδιος, αλλά και ότι θέλει να μείνει στη μνήμη μας ως κομμουνιστής, σύμφωνα με επιστολή του προς το Γενικό Γραμματέα του ΚΚΕ. Είναι όμως ανακόλουθο με το περιεχόμενο του κομμουνισμού. Τελικά, ίσως η πολιτική ενασχόλησή του να ήταν εις βάρος της μουσικής του σταδιοδρομίας… Καλό ταξίδι, Μίκη. Εμείς θα σε θυμόμαστε για την υπέροχη μουσική σου!
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019