Η τελευταία άφιξη του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Κρήτη. Μάρτιος 1936

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις 18 Μαρτίου 1936, είχε αφήσει την τελευταία του πνοή στο Παρίσι. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Γιώργος Σεφέρης και η Έλλη Αδοσίδου, πήραν το πλοίο και έφτασαν στα Χανιά, το Μάρτιο του 1936. Για τους τρείς, όπως και για χιλιάδες χιλιάδων άλλων, ήταν ζήτημα τιμής η συμμετοχή στην κηδεία του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η απουσία θα τους δημιουργούσε αδιάλειπτο έλεγχο συνείδησης, όπως στην Αντιγόνη, εάν δεν έθαβε τον αδελφό της, Πολυνείκη. Τούτο αποδεικνύεται από το κείμενο που ακολουθεί.

Γράφει ο Κωνσταντίνος Τσάτσος:

«Ένας κόμπος λύθηκε στο λαιμό μου και άρχισα να κλαίω. Ο Γιώργος πλάι μου έκλαιγε και αυτός και η απόγνωση ζωγραφίζονταν στο πρόσωπό του. Έκλαιγε το Γένος, την ώρα εκείνη, όπως το κλαίει σε όλη του την ποίηση. Μια στιγμή με τράβηξε από το μανίκι. «Σε κλαίει ο λαός… Θυμάσαι;» – Λόγια ενός άλλου ποιητή για έναν άλλο ήρωα. –«Θυμάμαι». Και τι δε θυμόμουνα! Τόσων χρόνων τραγικές συγκρούσεις, δόξες και καταστροφές. Τον Βενιζέλο, εύθυμο κι χαριεντιζόμενο, στο πατρικό μου. Τον Βενιζέλο στο Παρίσι. Τον Βενιζέλο μετά την απόπειρα. -Πλάι μας έκλαιγε, σιωπηλά και αυτή, μια τιμημένη δέσποινα της εποχής, η κυρία Έλλη Αδοσίδη, γυναίκα του Γενικού Διοικητού της Μακεδονίας, επί Κυβερνήσεως Βενιζέλου.

Όταν βγήκε το φέρετρο στην προκυμαία… όρμησαν οι γέροι συμπολεμιστές του οπλαρχηγοί και το άρπαξαν κυριολεκτικά από τα χέρια της τιμητικής φρουράς και κρατώντας το σαν τρόπαιο το σήκωσαν απάνω από την ανθρωποθάλασσα, βαδίζοντας προς το Ακρωτήρι. Μακρύς ο δρόμος. Ανθόσπαρτος, λιβανισμένος από την πόλη ως το Ακρωτήρι. Αυτό που σημαίνει «Πάνδημος κηδεία» τότε το ένιωσα. Κλαίγαν όλοι. Όλοι κλαίγαν τον νεκρό και ο καθένας ένα κομμάτι μαζί της ζωής του. Ο καθένας ένα όνειρο, ένα όραμα της Ελλάδας.

Ο Σεφέρης όλο και μου μιλούσε για τη μικρασιατική καταστροφή, το σημαδιακό για τη ζωή του γεγονός, από το οποίο ποτέ του δεν απομακρύνθηκε. Ήμαστε της γενιάς της αναστημένης με τη Μεγάλη Ιδέα, μα που ήταν μοίρα της και χρέος της να την θρηνήσει και να τη θάψει».

Το κείμενο του Κωνσταντίνου Τσάτσου είναι ξεχωριστό. Επιγραμματοποιεί τα αιτούμενα, τους στόχους και τα επιτεύγματα του Ελευθερίου Βενιζέλου, αλλά και τον θρήνο για τον μεγάλο νεκρό, που επέστρεψε οριστικά στην Κρήτη του, στο Ακρωτήρι του. Έχει κλείσει η αυλαία της καταλυτικής, μεγαλόπνοης και δημιουργικής παρουσίας του, για ένα τέταρτο του αιώνα, με έδρα του κυρίως το εθνικό μας κέντρο, την Αθήνα.

Στα είκοσι πέντε περίπου αυτά χρόνια, ο άνθρωπος, ο ηγέτης, κατά τους εύστοχους χαρακτηρισμούς του φίλου Νίκου Παπαδάκη, οριοθέτησε, δόμησε το Ελληνικό Κράτος και το προσανατόλισε στην ευρωπαϊκή του οικογένεια. Η δε βενιζελική μήτρα διαμόρφωσε στην Ελλάδα μία ρωμαλέα σχολή, με τα έκγονά της να διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο μέχρι και σήμερα.

Μαθητές του 20ού αιώνα της σχολής Βενιζέλου, υπήρξαν και οι Κωνσταντίνος Τσάτσος, Γιώργος Σεφέρης και Έλλη Αδοσίδου.