Μινωική Δενδρολατρεία – Ειρεσιώνη (χριστουγεννιάτικο δένδρο)

Αρχαιοελληνικές  από ότι φαίνεται και μάλλον Μινωικές είναι και οι ρίζες του στολισμού του χριστουγεννιάτικου δένδρου.
Επί βασιλείας του Μίνωα δημιουργήθηκε στο Αιγαίο ένας πολιτισμός που ακόμη και σήμερα δεν μπορούμε να συλλάβουμε την μεγαλοσύνη του.

Πάνω από 6000 χρόνια  οι δικοί μας πρόγονοι κατοικούσαν τον όμορφο αυτό τόπο, που ΚΡΗΤΗ ονομάστηκε, από το όνομα μιας Νύμφης των Εσπερίδων λένε.
Άνθρωποι των σπηλαίων μάς αφήνουν χαραγμένα στην πέτρα μηνύματα της καθημερινής τους ζωής. Οι πρώτοι οικισμοί, η εξημέρωση ζώων, η καλλιέργεια της γης, τούς εμφανίζει την ανάγκη να λατρέψουν, να ικετεύσουν, να δοξάσουν τον υπεύθυνο της ύπαρξης και της ζωής τους. Έψαξαν και βρήκαν τους θεούς τους, όχι στον ουρανό αλλά  εδώ στην γη. Η θρησκεία αρχίζει με τον καιρό να παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνία τους αν και δεν άφησαν μνημειώδη θρησκευτικά έργα, ούτε ναούς, ούτε κι αγάλματα.

Σε μικρά πήλινα ειδώλια,εκτός των γυναικείων ή αντρικών μορφών, ποζάρει αξιοπρεπής η πρώτη  θεότητα «η Μεγάλη Μητέρα». Πάνω σε ιερά κορυφής ή κάτω από τα δέντρα της πρόσφεραν αναίμακτες θυσίες. Από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια μέχρι σήμερα το δέντρο βρέθηκε στο επίκεντρο της θρησκευτικής λατρείας, πολύ πριν την δημιουργία των πρώτων ναών.

Η μεγάλη θεότητα στην Κρήτη είναι η ίδια η φύση, η μεγάλη Μητέρα. Παχύσαρκη με μεγάλα στήθη εγγυάται ότι θα τους θρέφει αιωνίως.  Απεικονίζεται άλλοτε σε κορυφή βουνών ως «ποτνεία των θηρών» ή ως «ορεία μήτηρ» άλλοτε εικονίζεται να κρατάει στα χέρια ή να έχει τυλιγμένο στο κορμί της ένα φίδι ως « Θεά των Όφεων».Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν πώς στην Μινωική Κρήτη η λατρεία της Μεγάλης θεάς συνδυάστηκε με την δεντρολατρεία. Αυτό μας πληροφορεί η παράσταση μιας σαρκοφάγου που βρέθηκε στην Αγία Τριάδα στην Μεσσαρά της Κρήτης κι όχι μόνο. Σ’ αυτά τα ιερά δέντρα,κυρίως ελιές,  οι Μινωίτες και όχι μόνο, κρεμούσαν ομοιώματα, όπως κούκλες και περιστέρια, που συμβολίζανε την «επιφάνεια» την εμφάνιση δηλαδή  στους ανθρώπους, του θείου βρέφους που γεννήθηκε σε κάποιο σπήλαιο. Μετά απ’ αυτά δε θα παραξενευτούμε όταν μάθουμε  ότι σε ένα Μινωικό χάραγμα με σκηνή δεντρολατρείας (το σημερινό χριστουγεννιάτικο δέντρο) παρουσιάζεται ομοίωμα της παράστασης της σπηλαιϊκής  γέννησης  του «Θείου βρέφους».

Προϋπήρχε λοιπόν το χριστουγεννιάτικο δέντρο πριν την γέννηση στην Βηθλεέμ, όπως προϋπήρχε και το σπήλαιο εντός του οποίου γεννήθηκε η «άμπελος η αληθινή»(ΔΙΟΝΥΣΟΣ).
Οι παραστάσεις των ιερών δέντρων μας παρέχουν πληροφορίες και για την άσκηση της πανάρχαιας λατρείας. Σκηνή δεντρολατρείας (χρυσό δακτυλίδι σφραγίδα) παριστάνει την θεά καθιστή στην ρίζα ενός δέντρου κι απέναντι της οι λατρεύτριες,κρατώντας και κουνώντας ρυθμικά κλαδιά ελιάς,αλλά κι άλλων δέντρων, χόρευαν εκστατικούς χορούς και τελούσαν ιεροπραξίες με σκοπό να προκαλέσουν επιφάνειες θεών.    Στην προκειμένη περίπτωση είναι η «Μεγάλη Μητέρα». H λατρεία  κορυφώνεται σ’ ένα βίαιο εκστατικό χορό κατά τον οποίον τινάζουν το δέντρο ή σπάζουν ένα κλαρί.  Το Ιερό  Δέντρο  είναι ένα μεγάλο επιβλητικό δέντρο, σχεδόν πάντοτε περιφραγμένο με περίβολο και συνεπώς απομονωμένο “ιερό”. Λατρεία όμως των ιερών δέντρων έχουμε και στην Αρχαία Ελλάδα που το στολισμένο κλαδί ονομάζεται Ειρεσιώνη. Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο καθιερώθηκε από τον Θησέα, όταν ξεκίνησε για την Κρήτη για να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Ύστερα, σταμάτησε στην Δήλο, όπου έκανε θυσία στον Απόλλωνα, λέγοντας ότι, σε περίπτωση που κερδίσει την μάχη με τον Μινώταυρο, θα του πρόσφερε στολισμένα κλαδιά ελιάς για να τον ευχαριστήσει. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του, ο Θησέας εκπλήρωσε την υπόσχεσή του καθιερώνοντας τον θεσμό της Ειρεσιώνης. (από το είρος = έριον, μαλλίον), η οποία ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λ.π., εκτός του μήλου και του αχλαδιού).Το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου καταδίκασε το έθιμο ως ειδωλολατρικό και απαγόρευσε την τέλεσή του. Ωστόσο, οι Έλληνες που ταξίδευαν πολύ, το μετέδωσαν στους Βόρειους λαούς, οι οποίοι λόγω έλλειψης ελαιοδέντρων, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που φύονταν στις περιοχές τους, όπως είναι τα έλατα. Αιώνες αργότερα το ίδιο έθιμο επανεισάχθηκε στην Ελλάδα από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, ως δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο. Στα ανάκτορα του Ναυπλίου το 1833 στολίστηκε πανηγυρικά από τον Βασιλιά Όθωνα το έλατο ως πρώτο  Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Το έθιμο αφυπνίστηκε στις ελληνικές συνειδήσεις και νίκησε κατά κράτος το καραβάκι που είχε στο μεταξύ επικρατήσει ως έθιμο που ταίριαζε στην ναυτική Ελλάδα. Χωρίς βέβαια να μειώσει την ελληνικότητα του εμβλήματος του ελληνικού καραβιού. Οι Έλληνες, που η κυτταρική τους μνήμη φυλάει έστω και εν αγνοία τους  ακέραια την αρχαιοελληνική τους παράδοση, ενθυμούνται την Ειρεσιώνη, κι ως εκ τούτου υιοθέτησαν πολύ γρήγορα το Χριστουγεννιάτικο δέντρο με το έλατο (κατά τόπους και κυπαρίσσι).
ΕΛΕΝΗ ΜΑΝΙΩΡΑΚΗ

(*) Η κ. Ελένη Μανιωράκη – Ζωϊδάκη είναι δασκάλα – λογοτέχνις