Της Ξένιας Κουναλάκη
«Με γνωρίζετε καλά», είχε πει σε ανύποπτο χρόνο η Αγκελα Μέρκελ, συνοψίζοντας την εμπιστοσύνη και την αίσθηση σταθερότητας που εμπνέει, όχι μόνο στη γερμανική αλλά και στη διεθνή κοινή γνώμη. Στην πραγματικότητα, όμως, ελάχιστοι γνωρίζουν στοιχεία της ιδιωτικής ζωής της πέρα από ένα αδρό βιογραφικό με τους βασικότερους σταθμούς. Το πατρικό της όνομα είναι Αγκελα Ντοροτέα Κάσνερ, αλλά πήρε το επίθετο Μέρκελ το 1977, όταν παντρεύτηκε τον συμφοιτητή της Ούλριχ Μέρκελ. «Tέσσερα χρόνια αργότερα μάζεψα τα πράγματά μου κι έφυγα», θυμάται για τον πρώτο της γάμο. Ο δεύτερος σύζυγός της, Γιόακιμ Ζάουερ, έχει δύο γιους από τον προηγούμενο γάμο του. Λίγα είναι επίσης γνωστά για την οικογένειά της. Ο πατέρας της, Χορστ Κάσνερ, προτεστάντης θεολόγος και πάστορας, πέθανε πριν από δέκα χρόνια και η μητέρα της, Χέρλιντ, δασκάλα αγγλικών και λατινικών, πριν από δύο. Η απερχόμενη καγκελάριος έχει δύο αδέλφια, την Ιρένε, η οποία είναι δέκα χρόνια νεότερη και εργάζεται ως εργοθεραπεύτρια, και τον Μάρκους, επίσης φυσικό, δύο χρόνια νεότερο. Ο δεύτερος έγινε μέλος των Γερμανών Πρασίνων μετά την ενοποίηση των δύο Γερμανιών.
Ο «κόκκινος παπάς»
Η Μέρκελ γεννήθηκε στο Αμβούργο, αλλά ο πάστορας πατέρας της αποφάσισε όταν η μικρή Αγκελα ήταν μόλις λίγων εβδομάδων να αναλάβει, παρά τη διαφωνία της συζύγου του, πόστο στην τότε Ανατολική Γερμανία (DDR), σε μια αντίστροφη πορεία με όλο τον υπόλοιπο γερμανικό λαό. H ανορθόδοξη μετακόμιση του εξασφάλισε το παρατσούκλι ο «κόκκινος παπάς». Η καγκελάριος μεγάλωσε στα περίχωρα του Τέμπλιν, μιας μικρής πόλης στα πευκόφυτα δάση του Βραδεμβούργου, βόρεια του Βερολίνου. Η οικογένεια διέμενε σε ένα κτιριακό συγκρότημα του 19ου αιώνα, που ανήκε στη Λουθηρανική Εκκλησία. Εκεί κατοικούσαν κυρίως άνθρωποι με σωματικές και διανοητικές αναπηρίες, πολλοί εκ των οποίων ήταν στοιβαγμένοι κατά δεκάδες σε ένα δωμάτιο. Η ίδια η Μέρκελ θεωρούσε πάντα ότι ήταν μια σημαντική εμπειρία να μεγαλώνει σε μια τέτοια γειτονιά, αφού έμαθε να αντιμετωπίζει αυτούς τους ανθρώπους ως φυσιολογικούς.
Oι Κάσνερ ανήκαν στην ελίτ, σύμφωνα με τη δασκάλα ρωσικών της στο σχολείο. Είχαν δύο αυτοκίνητα, ένα ανατολικογερμανικό Trabant και ένα πιο προηγμένο και πολυτελές για τις δημόσιες εμφανίσεις του πατέρα. Ως κόρη ιερέα στην πρώην Ανατολική Γερμανία, υπό διαρκή καχυποψία από τον κοινωνικό περίγυρό της, έμαθε δύο πράγματα: να προσέχει τι λέει και να είναι καλύτερη από τους υπόλοιπους. Σε μικρή ηλικία τη δάγκωσε ένας σκύλος, κάτι που της δημιούργησε μια φοβία για τα περισσότερα τετράποδα. Η αγωνία της ήταν έκδηλη κατά την επίσημη επίσκεψή της στη Μόσχα, όταν στη συνάντησή της με τον Βλαντιμίρ Πούτιν έκανε την εμφάνισή του ο σκύλος του. «Παρόλο που πιστεύω πως ο Ρώσος πρόεδρος ήξερε ότι δεν ανυπομονούσα ακριβώς να χαιρετήσω τον σκύλο του, τον έφερε μαζί. Τι να κάνουμε; Φαίνεται πάντως πως προσπάθησα να είμαι γενναία κοιτώντας προς τον Πούτιν και όχι στη μεριά του σκύλου», εκμυστηρεύθηκε μετά τη συνάντηση των δύο ηγετών το 2007.
Η DDR και το πρώτο μεθύσι
Η ταινία που τη σημάδεψε στα νεανικά της χρόνια ήταν ένα δημοφιλές ανατολικογερμανικό μελόδραμα «Ο θρύλος του Πάουλ και της Πάουλα» του Χάινερ Κάροφ, το οποίο λίγο έλειψε να μη βγει στους κινηματογράφους λόγω της υπαινικτικής κριτικής στο καθεστώς του Εριχ Χόνεκερ. Αφηγείται τον επεισοδιακό έρωτα του Πάουλ, ενός παντρεμένου γραφειοκράτη, που βαριέται τη ζωή του, και της Πάουλα, η οποία είναι χωρισμένη μητέρα δύο παιδιών κι εργάζεται ως ταμίας σε σούπερ μάρκετ. «Ποτέ δεν ένιωσα ότι η DDR ήταν η πατρίδα μου», είπε το 1991 στη φωτογράφο Χερλίντε Κελμπλ.
Οταν ήταν 18 ετών, κατά την αποφοίτησή της από το σχολείο, η Μέρκελ μέθυσε τόσο πολύ ώστε έπεσε από τη βάρκα στην οποία επέβαινε. «Κάποια στιγμή ξέχασα εντελώς ότι θα βρεθώ στο νερό, εάν σηκωθεί ο διπλανός μου», διηγήθηκε σε συνέντευξή της στον τραγουδιστή του συγκροτήματος Tote Hosen για το περιοδικό Spiegel.
Στην καλύβα των ψαράδων
Από τα φοιτητικά της χρόνια στη Λειψία καλλιέργησε μια σημαντική δεξιότητα: τη συναισθηματική νοημοσύνη και τη δυνατότητα να κρίνει γρήγορα τους ανθρώπους. Οι αρετές αυτές τη βοήθησαν στη μετέπειτα πολιτική της σταδιοδρομία. Η πολιτική της καριέρα ξεκίνησε με την πτώση του Τείχους. Τον Δεκέμβριο του 1989 εντάχθηκε στο πρώτο αντιπολιτευτικό κόμμα, ενώ στη συνέχεια έγινε αναπληρώτρια κυβερνητική εκπρόσωπος του πρώτου εκλεγμένου πρωθυπουργού της DDR, Λόταρ ντε Μεζιέρ. To 1990 αποφάσισε να θέσει για πρώτη φορά υποψηφιότητα και πραγματοποίησε έναν μαχητικό προεκλογικό αγώνα. Από την πρώτη εκείνη εκστρατεία της προέρχεται η εμβληματική πλέον φωτογραφία με τους ψαράδες στην καλύβα τους στη νήσο Ρίγκεν της Βαλτικής, όπου πίνει μαζί τους ένα ποτήρι σναπς και ακούει τα προβλήματά τους σιωπηλή, χωρίς να εκφράζει την άποψή της. Ετσι κέρδισε τη συμπάθεια των ψηφοφόρων στην εκλογική της περιφέρεια και εξελέγη με την πρώτη απευθείας ψήφο (Direktmandat).
«Το κορίτσι του Κολ»
Στη Βόννη, τότε πρωτεύουσα της χώρας και έδρα της κυβέρνησης, απογειώθηκε η σταδιοδρομία της. Ο καγκελάριος Χέλμουτ Κολ την κάλεσε κοντά του και την έχρισε υπουργό Ισότητας και Νεολαίας. Ηταν 37 ετών και δεν είχε συμπληρώσει ούτε δύο χρόνια στον πολιτικό στίβο. Παρά τις δύσκολες συνθήκες για μια νέα γυναίκα από την DDR εν μέσω δεκάδων Δυτικογερμανών ανδρών, η εκ πρώτης όψεως ντροπαλή Μέρκελ κατόρθωσε να κυριαρχήσει. Την άνοιξη του 1995 πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο η πρώτη Σύνοδος του ΟΗΕ για το Κλίμα με επικεφαλής τη Μέρκελ, η οποία είχε στο μεταξύ διοριστεί υπουργός Περιβάλλοντος. Στο υπουργικό συμβούλιο ουδείς την έπαιρνε στα σοβαρά. «Το κορίτσι του Κολ» την αποκαλούσαν απαξιωτικά. Τάχθηκε υπέρ του αποκλεισμού αυτοκινήτων σε συγκεκριμένες ζώνες και του ορίου ταχύτητας, αλλά ο καγκελάριος απέρριψε τις ιδέες της. Τρία χρόνια μετά ήρθε η ώρα της εκδίκησης. Επειτα από 16 χρόνια στην καγκελαρία, ο Κολ έχασε τις εκλογές. Το κόμμα ανασυντάχθηκε. Ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ανέλαβε την ηγεσία του CDU, η Μέρκελ έγινε γενική γραμματέας. Ωστόσο, τα μαύρα ταμεία του Κολ αναδύθηκαν στην επιφάνεια και το κόμμα βυθίστηκε στο σκάνδαλο παράνομης χρηματοδότησης. Σε συνέντευξή της στη Frankfurter Allgemeine Ζeitung. η Μέρκελ «αποκλήρωσε» τον πνευματικό της πατέρα. Η υπόθεση διαφθοράς συμπαρέσυρε και τον Σόιμπλε. Η Μέρκελ αναδείχθηκε νέα ηγέτις του κόμματος, για να παραμείνει στο πόστο αυτό για 18 χρόνια.
Καθ’ οδόν προς την καγκελαρία, η Μέρκελ κατάφερε σιωπηρά αλλά εξαιρετικά αποτελεσματικά να επιβληθεί μιας σειράς πανίσχυρων ανδρών. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται ορισμένοι υπερφιλόδοξοι Χριστιανοδημοκράτες πρωθυπουργοί κρατιδίων, οι οποίοι στο πλαίσιο της «ανακωχής των Ανδεων» είχαν στραφεί εναντίον της. Η ανακωχή των Ανδεων ήταν ένα μανιφέστο που συνέταξαν τον Ιούλιο του 1979 σε χαρτί της αεροπορικής εταιρείας της Βενεζουέλας, VIASA, δώδεκα συντηρητικοί πολιτικοί στη διάρκεια επιμορφωτικού ταξιδιού του Ιδρύματος Κόνραντ Αντενάουερ από το Καράκας στο Σαντιάγο της Χιλής. Μεθυσμένοι από το ουίσκι, τα μέλη της «αδελφότητας» υποσχέθηκαν να μη θέσουν ποτέ υποψηφιότητα ο ένας εναντίον του άλλου και να ανανεώσουν τους Χριστιανοδημοκράτες υπό τον Χέλμουτ Κολ. Η Μέρκελ κατόρθωσε να αφήσει πίσω της όλους αυτούς τους εσωκομματικούς της αντιπάλους και το 2005 έφτασε στον τελικό της στόχο: την υποψηφιότητα για την καγκελαρία. Μια γυναίκα από την DDR, προτεστάντισσα, χωρισμένη, χωρίς παιδιά, το αντίθετο ακριβώς από τους μέχρι τότε υποψήφιους καγκελάριους του κόμματός της. Οταν τον Σεπτέμβριο του 2005 κατάφερε να οδηγήσει το κόμμα της οριακά πιο πάνω από τους Σοσιαλδημοκράτες του προκατόχου της Γκέρχαρντ Σρέντερ και να σχηματίσει ένα μεγάλο συνασπισμό, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ότι η πρώτη γυναίκα καγκελάριος στην ιστορία της Γερμανίας θα επιδείκνυε τόση ανθεκτικότητα.
Οι τρεις κρίσεις
Τρεις μεγάλες δοκιμασίες κλήθηκε να αντιμετωπίσει στη διάρκεια των τεσσάρων θητειών της: την κρίση χρέους στην Ευρωζώνη, το μεταναστευτικό κύμα του 2015 και την πανδημία το 2020. Η δυσκολότερη στιγμή στην καριέρα της ήταν η ευρωκρίση, «όταν ζήτησα υπερβολικά πολλά από τους Ελληνες», όπως είπε πρόσφατα. Η Μέρκελ όμως έχει χιούμορ και η Ελλάδα ενίοτε την έκανε και να γελάει. Σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες, η καγκελάριος ξεκαρδιζόταν, ενθυμούμενη ότι το 2012 ο Αντώνης Σαμαράς είχε δηλώσει στους υπουργούς του ότι θα είναι διαθέσιμος και τα Σαββατοκύριακα, κάτι που για εκείνη ήταν εντελώς αυτονόητο. Εξίσου αστείο τής φαινόταν ότι η χώρα μας ήθελε να επιστρέψει στη Γερμανία τα υποβρύχια που γέρνουν. «Που γέρνουν!» έλεγε και δάκρυα κυλούσαν από τα μάγουλά της.
Στο προσφυγικό ζήτημα, η Μέρκελ εμφορείτο από τις αξίες που έλαβε σπίτι της. Η κόρη του πάστορα θυμήθηκε ότι γαλουχήθηκε με τις διδαχές της αγάπης προς τον πλησίον, ενώ συχνά και η ίδια αισθανόταν ξένο σώμα αρχικά στην Ανατολική Γερμανία ως γεννημένη στη Δυτική Γερμανία και μετά ως Ossi (Ανατολικογερμανίδα) στη δυτική Γερμανία. Διακήρυξε πως «θα τα καταφέρουμε», ίσως στην πιο γενναία στιγμή της. Πράγματι, η ενσωμάτωση μεγάλου μέρους του 1,5 εκατομμυρίου προσφύγων που υποδέχθηκε η χώρα θεωρείται πλέον επιτυχημένη, σε μια στιγμή που η Γερμανία αντιμετωπίζει σοβαρό δημογραφικό πρόβλημα. Στη συνέχεια, ωστόσο, η εσωκομματική αμφισβήτηση και η γιγάντωση της ακροδεξιάς Εναλλακτικής για τη Γερμανία την οδήγησε στη σύναψη της αμφιλεγόμενης συμφωνίας με την Τουρκία το 2016.
Η τρίτη κρίση, η υγειονομική, απαίτησε την κινητοποίηση της επιστημονικής της κατάρτισης. Με καμπύλες, απλούς πολλαπλασιασμούς και τυφλή εμπιστοσύνη στους εμπειρογνώμονες, η Μέρκελ καθοδήγησε τον γερμανικό λαό μέσα από την πανδημία. Παράλληλα, έδωσε το πράσινο φως για την ανάπτυξη νέων εργαλείων, όπως το Ευρωπαϊκό Ταμείο Ανάκαμψης, ένα πρωτόγνωρο πρόγραμμα στήριξης των οικονομιών των 27 κρατών-μελών της Ε.Ε., κάτι που είχε διστάσει να πράξει στη διάρκεια της κρίσης χρέους.
Ο Τραμπ
Το 2016 πολλοί θεώρησαν σύμπτωση την απόφασή της να θέσει για τέταρτη συνεχή φορά υποψηφιότητα λίγες εβδομάδες μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην αμερικανική προεδρία και αφού εξέτασε ενδελεχώς –«για μια αιωνιότητα», όπως είπε η ίδια– το ενδεχόμενο. Σε συνεντεύξεις της εκείνη την εποχή έδειξε ως σκεπτικό για την απόφασή της την άνοδο του λαϊκισμού στη Γερμανία. «Μπορώ να κάνω κάτι για να διευκολύνω τη συνοχή στη διχασμένη μας κοινωνία; Νομίζω ότι μπορώ να συνδράμω στην αποκλιμάκωση της ρητορικής. Αντί να μισούμε ο ένας τον άλλον, θα έπρεπε να συζητάμε σαν δημοκράτες». Ενώ όμως η ίδια αναφερόταν στους λαϊκιστές στη χώρα της, το υπόγειο μήνυμα ήταν ότι η τέταρτη κατά σειράν υποψηφιότητά της είχε ως στόχο την ανάσχεση του Τραμπ και της κουλτούρας πόλωσης, που έφερε σε όλο τον κόσμο. Σύμφωνα με το βιβλίο του πρώην συμβούλου του Μπαράκ Ομπάμα, Μπεν Ρόουντς, η Μέρκελ είπε στον Ομπάμα μετά τη νίκη Τραμπ ότι οι αμερικανικές εκλογές συνέβαλαν στην απόφασή της να ξανακατεβεί στην προεκλογική αρένα, για να υπερασπιστεί τις φιλελεύθερες αξίες στην υφήλιο. Ο Ρόουντς περιέγραψε τον συναισθηματικά φορτισμένο αποχαιρετισμό μεταξύ της Μέρκελ και του Ομπάμα ως προέδρου, λέγοντας μάλιστα πως ένα δάκρυ κύλησε από τα μάτια της. «Τώρα είναι μόνη της», είπε ο απερχόμενος πρόεδρος των ΗΠΑ. Την ίδια χρονιάν απαθανατίστηκε από παπαράτσι να διαβάζει το βιβλίο «Ο τύραννος» του Στίβεν Γκρίνμπλατ, επιλογή που επίσης συσχετίστηκε με την προεδρία Τραμπ.
Φεμινίστρια
Οταν αποφάσισε να ασχοληθεί σοβαρά με την πολιτική εγκατέλειψε το άτεχνο κούρεμά της, που ήταν «σαν να της έχεις βάλει ένα μπολ στο κεφάλι». Το χαρακτηριστικό καρέ της επιμελείται πλέον ο ίδιος κομμωτής που κουρεύει και τη δημοσιογράφο Αλις Σβάρτσερ, εκδότρια του φεμινιστικού περιοδικού Emma. Σε αυτό το περιοδικό είχε γράψει μία από τις πρώτες της βιβλιοκριτικές η Mέρκελ για τη Βίβλο του φεμινισμού, «Backlash» της Σούζαν Φαλούντι. Στο κείμενο αυτό, ως υπουργός Ισότητας, καλούσε τις γυναίκες να επελάσουν και να καταλάβουν τους θεσμούς. Yπό κανονικές συνθήκες η Μέρκελ φοράει κοστούμια σε διαφορετικά χρώματα – το σήμα κατατεθέν του ενδυματολογικού της κώδικα. Ωστόσο, το καλοκαίρι του 2008 αιφνιδίασε τους πάντες όταν εμφανίστηκε για τα εγκαίνια της όπερας του Οσλο με ένα βαθύ ντεκολτέ στο μακρύ, βραδινό φόρεμά της. Οι αντιδράσεις στα διεθνή ΜΜΕ ήταν ποικίλες. Από σεξιστικές αναφορές εις βάρος της μέχρι επιδοκιμασίες για την τόλμη της. «Πιο γυναίκα δεν υπήρξε ποτέ», σχολίασαν κάποιοι, ενώ η εφημερίδα Welt αναρωτήθηκε: «Πόσο ντεκολτέ επιτρέπεται να δείξει μια καγκελάριος;». Η μουσική ανήκει στη ζωή της. «Εμαθα να παίζω φλογέρα και λίγο πιάνο. Δεν είχα όμως κανένα ιδιαίτερο ταλέντο και κάποια στιγμή σταμάτησα». Η αγάπη της, πάντως, για την κλασική μουσική είναι δεδομένη και συχνά επισκέπτεται το Μπάιροϊτ για το καθιερωμένο φεστιβάλ με έργα του Ρίχαρντ Βάγκνερ.
Το ντονέρ
Το αγαπημένο της φαγητό είναι το τουρκικό ντονέρ, χωρίς σάλτσα, μόνο κρέας, με κρεμμύδια και λάχανο. Υστερα από ένα ατύχημα στο σκι πάντως, κατά το οποίο έσπασε τη λεκάνη της, το 2014, υποχρεώθηκε να χάσει κιλά και να κόψει τα παχυντικά φαγητά, ανάμεσά τους και λουκάνικα. Μέσα στην πανδημία εντοπίστηκε από τον φωτογραφικό φακό στο σούπερ μάρκετ, κοντά στο σπίτι της. Το καρότσι της ήταν γεμάτο μπουκάλια κρασί, χαρτί τουαλέτας και σαπούνι. Η Μέρκελ ζει με τον σύζυγό της απέναντι από το Μουσείο της Περγάμου, στο νησί των μουσείων. Τα Σαββατοκύριακα τους αρέσει να πηγαίνουν στην εξοχή, στο σπίτι τους κοντά στο Τέμπλιν, εκεί δηλαδή όπου μεγάλωσε η καγκελάριος και όπου ζουν ακόμη φίλοι και γνωστοί. Στο ξενοδοχείο Miramare της Ισκια της Ιταλίας, όπου περνάει συνήθως τις ανοιξιάτικες διακοπές της, το απλό δωμάτιο με θέα θάλασσα κοστίζει 300 ευρώ το βράδυ. Το καλοκαίρι προτιμάει το νότιο Τιρόλο, όπου μένει σε ένα ξενοδοχείο τεσσάρων αστέρων σε ύψος 1.990 μέτρων. Είναι αυτές οι ταπεινές επιλογές που επιτρέπουν στον μέσο Γερμανό να ταυτιστεί μαζί της, να νιώσει οικειότητα με τη Mutti, τη μανούλα. Τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό τής κόλλησαν οι εσωκομματικοί της αντίπαλοι, αλλά τελικά τον υιοθέτησε και ίδια, δίνοντάς του θετικό πρόσημο. H Aλις Σβάρτσερ καγχάζει στο άκουσμά του: «Οποιος τη φωνάζει Mutti πρέπει να είναι τυφλός. Αν κάποια δεν είναι Mutti, τότε είναι εκείνη».
Αγαπάει το ποδόσφαιρο, ειδικά όταν η Εθνική Γερμανίας του Κλίνσμαν και του Λεβ ήταν στις δόξες της με τον «Σβάινι και τον Πόλντι» (Μπάστιαν Σβαϊνστάιγκερ και Λούκας Ποντόλσκι). Πολλοί βλέπουν παράλληλες πορείες μεταξύ του τελευταίου προπονητή της ομάδας και της Mέρκελ, αφού αμφότεροι είδαν τις καριέρες τους να φτάνουν στο απόγειό τους τις χρονιές 2013-14, αλλά δεν είχαν τη σοφία να αποσυρθούν εγκαίρως προτού φθαρούν και αμφισβητηθούν.
Και μετά την πολιτική;
Ολοι αναρωτιούνται τι θα κάνει όταν αποσυρθεί από την πολιτική. Θα «ομπαμοποιηθεί», δίνοντας διαλέξεις και συμμετέχοντας σε συνέδρια; Η ρητορική της δεινότητα δεν θα της το επιτρέψει. Η αμηχανία της μπροστά στο κοινό είναι έκδηλη, το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί περιορισμένο, κομπιάζει και δίνει στον εαυτό της λίγο χρόνο να σκεφτεί με το συνδετικό «Nα, ja». Σπάνια αφήνει να φανούν τα συναισθήματά της, μισεί τις εκμυστηρεύσεις και αποφεύγει τις επαφές με δημοσιογράφους – μόνιμο παράπονο των Γερμανών συναδέλφων. Ισως πραγματοποιήσει το νεανικό της όνειρο να ταξιδέψει με αυτοκίνητο στα Βραχώδη Ορη υπό τους ήχους του Μπρους Σπρίνγκστιν ή ίσως πάρει τον Υπερσιβηρικό, μπορεί να διαβάσει, αλλά και να μην κάνει τίποτα. «Θα ήθελα να κάνω ένα κανονικό διάλειμμα και να σκεφτώ τι με ενδιαφέρει πραγματικά. Τα τελευταία 16 χρόνια δεν είχα πολύ χρόνο για να σκεφτώ κάτι τέτοιο. Και τότε ίσως προσπαθήσω να διαβάσω κάτι και όταν κλείσουν τα μάτια μου, επειδή κουράστηκα, τότε θα κοιμηθώ λίγο και μετά θα δούμε».
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019