Παπα-Γιάννης Σκουλάς: Ο πρώτος ιερέας κομάντο

 

Της Εύας Λαδιά

 

Θέλουμε τόμους για να εξάρομε τα έργα και τις ημέρες του παπα-Γιάννη Σκουλά, του πρώτου ιερέα κομάντο, ενός από τους θρύλους της Αντίστασης.

Θα περιοριστούμε στα βασικά στοιχεία και θα σας παραπέμψουμε στις μνημειώδεις εργασίες του δρος Γεωργίου Καλογεράκη, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την Αντίσταση στα Ανώγεια και μας δίνει πολλά στοιχεία για τον ηρωικό ρασοφόρο.

Ο παπα-Γιάννης Σκουλάς, γεννήθηκε στο χωριό Ανώγεια Μυλοποτάμου το 1904. Πατέρας του ο Μανόλης Σκουλάς ή Κανόνης από τον οποίο πήρε και το παρώνυμο Κανονόπαπας. Μητέρα του η Μαρία το γένος Καλλέργη. Παντρεύτηκε την Καλλιόπη το γένος Ξυλούρη και απέκτησε εφτά παιδιά: τον Μιχάλη, τον Γιώργο, την Αγάπη, την Τερψιχόρη, τον Αριστόδημο, τη Ζαφειρένια και τον Ευάγγελο.

Το 1923 χειροτονήθηκε ιερέας στον Ιερό Ναό της Παναγίας στο Περαχώρι Ανωγείων.

Στη μάχη της Κρήτης ο παπα-Γιάννης Σκουλάς είναι από τους πρώτους που τρέχει στο πεδίο της τιμής.

Είχε δεχτεί, το πρώτο σκληρό χτύπημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, με την άφιξη της είδησης στα Ανώγεια του χαμού του αδερφού του Κώστα Σκουλά στα βουνά της Αλβανίας. Στον πόλεμο αυτό μετείχαν τέσσερα αδέρφια του παπα-Γιάννη (Βασίλης, Κίκης, Λευτέρης).

Ο θάνατος του αδελφού του στο μέτωπο της Αλβανίας οπλίζει το χέρι του και τον γεμίζει ορμή και απερίγραπτη ψυχική δύναμη.

Την πρώτη μέρα αγωνίζεται στο Ηράκλειο με ένα παλιοτούφεκο. Πολεμά στα περίχωρα (Γάζι, Τσαλικάκι, μετόχι Σφακιανάκη, Ντουράκη), αλλά κάποια στιγμή το ελαττωματικό ήδη όπλο του τον προδίδει.

Επιστρέφει στο χωριό του, βρίσκει νέο οπλισμό και χωρίς να πάρει ανάσα, κατεβαίνει με άλλους χωριανούς του στο Λατζιμά, όπου γίνονται οι πιο σκληρές μάχες με τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές. Τη νύχτα της 28ης Μαΐου, μηχανοκίνητες Γερμανικές δυνάμεις, προερχόμενες από το Ρέθυμνο, κυκλώνουν τους μαχητές από τον Πάνω Μυλοπόταμο. Μαζί και ο παπα-Γιάννης Σκουλάς.

Αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν μέχρι τη γέφυρα Μουρτζανών και από κει να γυρίσουν στα σπίτια τους.

Μετά την κατάληψη του νησιού από τους ναζί ο παπα-Γιάννης Σκουλάς ασχολήθηκε ενεργά με την περισυλλογή και διάσωση των συμμάχων στρατιωτών που είχαν μείνει πίσω. Για την σημαντική του προσφορά έλαβε τιμητικό δίπλωμα το 1945 από τον Στρατάρχη Αλεξάντερ.

Στις 25 Ιανουαρίου 1942, ημέρα Κυριακή, ισχυρές γερμανικές δυνάμεις από 1.500 άνδρες, μπήκαν αιφνιδιαστικά στα Ανώγεια, ενώ ο αγωνιστής ιερέας τελούσε τη θεία λειτουργία στο Περαχώρι στο ναό της Παναγίας.

Οι εισβολείς διακόπτουν τη λειτουργία και συγκεντρώνουν όλους τους κατοίκους στο Αρμί. Ζητούν επιτακτικά την παράδοση των όπλων αλλά και το Αγγλικό κλιμάκιο με τον ασύρματο του Συμμαχικού Στρατηγείου. Αφού δεν κατάφεραν τίποτα συλλαμβάνουν τον ιερέα και οκτώ ακόμα Ανωγειανούς. Ο παπα-Γιάννης κρατείται στις φυλακές Ηρακλείου αλλά όταν αποφυλακίζεται αναγκάζεται να καταφύγει στον Ψηλορείτη.

Λίγο αργότερα συμμετέχει σε αποστολή στη Μέση Ανατολή και με την άφιξή του στο Κάιρο εντάσσεται στις ελληνικές και συμμαχικές στρατιωτικές δυνάμεις. Στις 19 Ιουλίου 1943, ορκίζεται στρατιωτικός ιερέας Β’ τάξεως παρουσία και του ηγουμένου Αγαθάγγελου Λαγκουβάρδου.

Ο ηρωικός παπάς δεν ησυχάζει. Επιμένει να λάβει ειδική εκπαίδευση και παρά τις τρομερές δοκιμασίες που υπέστη κατέφερε να υποκλιθούν οι πάντες στη γενναιότητα που επέδειξε. Εκπαιδεύτηκε κομάντος αλεξιπτωτιστής και είναι ο μοναδικός αλεξιπτωτιστής ιερέας στον κόσμο! Με καμάρι έφερε το σήμα της RAF στον αριστερό βραχίονα.

Η δράση που αναπτύσσει αργότερα είναι εκπληκτική. Οι στρατιωτικές εκθέσεις υμνούν τον Ανωγειανό ιερέα που ανατίναξε τις αποθήκες βενζίνης της πόλης του Ηρακλείου και απέκοψε τα τηλεφωνικά σύρματα.

Η πυρπόληση των Ανωγείων και η μαρτυρία του Σάντυ Ρέντελ

Τα νέα για το κάψιμο του χωριού του τα έμαθε στο Αμάρι, όπου είχε καταφύγει με τα άλλα μέλη της συμμαχικής αποστολής.

Μια σπουδαία μαρτυρία είναι αυτή του Άγγλου αξιωματικού συνδέσμου Ανατολικής Κρήτης 1943-1945 Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξη. Στο βιβλίο του με τίτλο: «Appointment in Grete», που στα Ελληνικά μεταφράζεται «Ραντεβού στην Κρήτη» και στις σελίδες 209-210 ο Σάντυ Ρέντελ περιγράφει με ένα μοναδικό τρόπο την είσοδό του στα κατεστραμμένα από τους Γερμανούς Ανώγεια, αρχές Σεπτεμβρίου 1944, μαζί με τον παπα-Γιάννη Σκουλά.

Η περιγραφή των ερειπίων, των πυρπολημένων και κατεστραμμένων σπιτιών, καθώς και ο διάλογός του με τον παπα-Γιάννη, συγκλονίζουν. Μεταξύ άλλων, ο Σάντυ Ρέντελ γράφει:

«…τη δεύτερη μέρα ήρθε μαζί μας ο παλιός μου φίλος από τις μέρες της εκπαίδευσης στα αλεξίπτωτα, ο ρασοφόρος Καλόγερος (FRIAR TUCK), ο ιπτάμενος παπάς. Ήταν κάτι παραπάνω από ένα χρόνο από τότε που εκπαιδευόμαστε μαζί στη Χάιφα, αλλά φαινόταν, αναπολώντας τις παλιές περιπλανήσεις μας από τότε, σαν να είχαμε ζήσει μια ολόκληρη ζωή στην Κρήτη.

Και για το ρασοφόρο Καλόγερο τουλάχιστον ολόκληρη η πορεία της ζωής είχε βίαια αλλάξει. Ήταν πρεσβύτερος στα Ανώγεια, ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ευημερούντα χωριά του νησιού.

Οι τέσσερις χιλιάδες κάτοικοί του ήταν φημισμένοι για τα ωραία χαλιά που ύφαιναν από το μαλλί των κοπαδιών τους στο όρος Ίδη, αλλά οι Γερμανοί ήξεραν ότι οι Ανωγειανοί μας βοηθούσαν. Ίσως είχαν το φόβο ότι οι Ανωγειανοί θα πυροβολούσαν τα οχήματά τους, καθώς θα εγκατέλειπαν το Ηράκλειο δυτικά προς το Ρέθυμνο δια μέσου των λόφων. Έτσι ή αλλιώς, μερικές εβδομάδες νωρίτερα, τα Ανώγεια είχαν τελείως καταστραφεί.

Είναι δύσκολο για οποιονδήποτε που δεν το είδε να φανταστεί τη σκηνή της ηθελημένης εκτεταμένης καταστροφής. Οι Γερμανοί είχαν περικυκλώσει το χωριό αλλά οι περισσότεροι από τους άνδρες κοιμόταν τελευταία έξω από φόβο ξαφνικής επίθεσης κι έτσι ξέφυγαν. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν. Οι γυναίκες και τα παιδιά οδηγήθηκαν τότε στην πλαγιά του λόφου και άρχισε το έργο της κατεδάφισης. Αναφέρονταν ότι όσοι ήταν κατάκοιτοι κάηκαν ή ανατινάχτηκαν μέσα στα σπίτια. Πάντως μια ομάδα μηχανικών έμεινε στο χωριό για ένα δεκαπενθήμερο ανατινάζοντας μεθοδικά ή πυρπολώντας κάθε κατοικία.

Όταν δέκα μέρες μετά την αποχώρησή τους ο ρασοφόρος Καλόγερος με οδήγησε με ήρεμη υπερηφάνεια ανάμεσα στα χαλάσματα, ούτε ένα σπίτι δεν ήταν όρθιο. Οι Γερμανοί είχαν αφήσει τις τρεις εκκλησίες, αλλά ο δρόμος μας ήταν μπλοκαρισμένος σε κάθε βήμα μας από σωρούς από πέτρες και σπασμένα κεραμίδια ή κομμάτια από πιθάρια στα οποία αποθηκεύονταν το λάδι και το κρασί του χωριού. Στο δυσδιάκριτο πέρασμα των δρόμων του χωριού προχωρήσαμε πρώτα στην εκκλησία του ρασοφόρου Καλόγερου, τη μεγαλύτερη από τις τρεις. Ήταν απίστευτο να βρούμε ακόμα να κρέμονται στη θέση τους τις πλούσιες με ασήμι και επίχρυσες εικόνες τριγυρισμένες από μαραμένα λουλούδια. Έξω βρίσκεται σε κατάσταση σήψης με μυρωδιά που προκαλεί ναυτία ένα χοιρινό σφάγιο που κάηκε στον κοντινό στάβλο.

Από την εκκλησία ο Ρασοφόρος Καλόγερος με πήγε σε ένα σωρό από χαλίκια, τριγυρισμένο από κατάλοιπα από σπασμένες πέτρες, απομεινάρια από ότι αποτελούσαν πριν τέσσερις τοίχους, και τότε, στήνοντας στη μέση του τα κατάλοιπα μιας ξύλινης καρέκλας μ’ έβαλε να καθίσω και ανασύροντας μια μικρή μποτίλια ρακί και μια ξύλινη κούπα σαν μεγάλη δαχτυλήθρα από την τσέπη του, είπε, με πλήρη συναίσθηση της δραματικής στιγμής αλλά όχι χωρίς αξιοπρέπεια, μ’ ένα τόνο που ήταν ταυτόχρονα σοβαρός και κεφάτος:

– Λοιπόν, κύριε Αλέξη, πάντα έλεγα ότι κάποια μέρα θα σε καλωσόριζα στο σπίτι μου. Όπως βλέπεις δεν έμειναν πολλά, αλλά μπορούμε τουλάχιστον να σου προσφέρουμε ένα ποτήρι!

Χαμογελάσαμε ο ένας στον άλλο και ήπιαμε στην ελευθερία, τη νίκη και στην τιμή του σπιτιού. Σύντομα μας περιτριγύρισαν μια μικρή ομάδα από πρώτες, δεύτερες και τρίτες εξαδέλφες του Ρασοφόρου Καλόγερου κι ένα κοπάδι από εγγόνια που με κάποιο τρόπο ξεπήδησαν από τα χαλάσματα. Καλή λευτεριά ψιθύρισαν καθώς αδειάζαμε τα ποτήρια μας…».

Η στρατιωτική του πορεία

Στις 30 Σεπτεμβρίου 1944, παίρνει μέρος στη μάχη της Φοινικιάς και με τους άντρες της ομάδας του και τον αξέχαστο Αμαριώτη Γιώργο Τυράκη, αιχμαλωτίζουν δυο Γερμανικά αυτοκίνητα.

Η απελευθέρωση τον βρίσκει στην τιτάνια προσπάθεια να επανέλθει η τάξη στο νησί. Τα ράσα που είχε βγάλει για να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του ως κομάντος δεν τα ξαναφόρεσε ποτέ, παρά την παραίνεση του Μητροπολίτη Αθανασίου Αποστολάκη. Ούτε και ο Επίσκοπος Αρκαδίας και μετέπειτα Κρήτης Ευγένιος κατάφερε να τον πείσει.

Από τα πιο επώδυνα χτυπήματα που του προκάλεσε η μισαλλοδοξία ήταν τότε που έγινε η αναγνώριση των αγωνιστών.

Το σύνολο των αρχηγών και οπλαρχηγών της πρώτης αναγνώρισης της Α.Ο.Α. 1950-1962 είναι 23 άτομα. Δύο Αρχηγοί (Στεφανογιάννης-Χριστομιχάλης), είκοσι Ανωγειανοί και ο Ανάστος Παρασύρης από τα Ζωνιανά σύνολο 23 άτομα. Ενώ όμως η έναρξη της αντάρτικης ομάδας Ανωγείων είναι η 15η Αυγούστου 1941, το πρακτικό της οποίας έχει υπογράψει ο Παπαγιάννης και έχει επικυρωθεί από την Ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου στις 10 Μαρτίου 1944, ως χρόνος συμμετοχής του Παπαγιάννη ορίζεται από το ΓΕΣ από τις 20 Ιουνίου 1944 ως 3 Φεβρουαρίου 1945. Στη δεύτερη αναγνώριση της Δικτατορίας του Γεωργίου Παπαδόπουλου 1973-1974 το σύνολο και πάλι των αναγνωρισμένων οπλαρχηγών με τους δύο Αρχηγούς είναι 23 άτομα αλλά το όνομα του παπα-Γιάννη απουσιάζει εντελώς.

Αφορμή η άρνησή του να συνδράμει τις δυνάμεις του στρατού και της χωροφυλακής στον εμφύλιο που ακολούθησε την περίοδο της Κατοχής. Η μη συμμετοχή του στον αλληλοσπαραγμό αυτό είχε ως συνέπεια και αποτέλεσμα μετά το καλοκαίρι του 1947 να γίνει το μαύρο πρόβατο για την Εθνική Αντίσταση αλλά και την εκκλησία της Κρήτης.

Αργότερα από οπλαρχηγός υποβιβάζεται σε απλό ένοπλο μέλος για δυο έτη και το 1951 αυτός ο Παπαφλέσσας της Αντίστασης καθαιρέθηκε από την Εκκλησία.

Συνοψίζοντας και σε λίγες γραμμές αναφέρουμε την στρατιωτική πορεία του παπα-Γιάννη.

18 Ιουλίου 1943 του απονέμεται ο βαθμός του Έφεδρου στρατιωτικού ιερέα β’ τάξεως λοχαγού.

24 Ιουλίου 1943 εγγράφεται στη δύναμη των αξιωματικών του Β.Ε.Σ.Μ.Α. και διατίθεται στο Υπουργείο Στρατιωτικών.

11 Αυγούστου 1943 αποσπάται στη Διεύθυνση Ειδικών Υπηρεσιών Πολέμου.

Απολύθηκε στις 15 Οκτωβρίου 1943 με το βαθμό του εφέδρου στρατιωτικού ιερέα δ’ τάξης ανθυπολοχαγού.

Στις 23 Μαρτίου 1944 του απονέμεται το μετάλλιο εξαιρέτων πράξεων.

Ποτέ κανένα από τα παράσημα και τα διπλώματα που έλαβε τα χρόνια της κατοχής και μετέπειτα δεν αναρτήθηκε στους τοίχους του σπιτιού του. Μόνο μία φωτογραφία με καμήλες στην πυραμίδα του Χέοπος με τον Ασηγωνιώτη καπετάν Πέτρακα υπήρχε για να θυμίζει τα δύσκολα χρόνια.

Στις 26 Απριλίου 2014 ο Δήμος Ανωγείων, η Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου και η Ενορία Παναγίας Ανωγείων απέδωσαν την οφειλόμενη τιμή στον παπα-Γιάννη Σκουλά με την αποκάλυψη της προτομής του στην ηρωική και ιστορική συνοικία Περαχώρι. Να θυμίζει στις επερχόμενες γενιές το χρέος των Ελλήνων προς την πατρίδα. Ιδιαίτερα σήμερα που δοκιμάζεται από εχθρούς αόρατους και επικίνδυνους, ο παπα-Γιάννης Σκουλάς δείχνει το δρόμο. Με την πολλαπλή του ιδιότητα. Ως μαχητής της Μάχης της Κρήτης. Ως ιδρυτικό στέλεχος της Α.Ο.Α. Ως ευλογητής του αντάρτικου αγώνα. Ως παπάς Λοχαγός μέλος της Φορς 133. Ως παπάς αλεξιπτωτιστής και αντάρτης. Ως αριστερός φιλελεύθερος στην πολιτική του ταυτότητα.

Ένας περήφανος άνθρωπος

Μια από τις πράξεις του δείχνει και το μεγαλείο της ψυχής του.

Όπως προαναφέραμε αμέτρητες ήταν οι διακρίσεις και τα παράσημα που έλαβε. Η μεγαλύτερη ήταν από τον Βασιλιά της Αγγλίας Γεώργιο τον ΣΤ’, που χορήγησε στον παπα-Γιάννη Σκουλά το Αξίωμα του Επίτιμου Μέλους του Πολιτικού Τμήματος του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Το παράσημο του παραπάνω αξιώματος απονεμήθηκε στον παπα-Γιάννη Σκουλά σε τελετή της Αγγλικής Πρεσβείας στην Αθήνα από τον πρέσβη Νόρτον.

Κι όμως ο λεβεντόκαρδος αυτός παπάς έκανε και κάτι πιο σπουδαίο που δείχνει πόσο αγνός πατριώτης ήταν. Μετά την καταδίκη και τον απαγχονισμό των Κυπρίων Καραολή και Δημητρίου το 1955, επιστρέφει στους Άγγλους όλα τα παράσημα που του είχαν δώσει για τις υπηρεσίες του στον αγώνα.

Παραδίδοντας τα παράσημα αυτά στον ίδιο τον πρόξενο στα Χανιά του είπε:

«Κύριε πρόξενε αγωνιστήκαμε μαζί και εχύσαμε το αίμα μας για την ελευθερία των λαών. Τώρα οι αδελφοί μας Κύπριοι ζητούν από εσάς την ελευθερία τους κι εσείς τους σκοτώνετε και τους κρεμάτε. Αυτός ήταν ο αγώνας μας για την ελευθερία; Αυτά τα παράσημά μου τα έχετε δώσει για αυτό τον αγώνα. Αυτά δεν ανήκουν σε μένα πια και σας τα επιστρέφω».

Και τα βγάνει από την τσέπη του και τα δίνει στον Άγγλο πρόξενο που κάτι πήγε να ψελλίσει καταφανώς αιφνιδιασμένος…

Αυτός ήταν ο παπα-Γιάννης Σκουλάς που όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, ήταν «η προσωποποίηση της τιμιότητος, γενναίος, γενναιόδωρος και καλός άνθρωπος και η λεβεντιά του ήταν πηγή εμπνεύσεως για όλους μας σε εκείνες τις σκοτεινές μέρες. Τον τιμούσαν και τον αγαπούσαν όλοι όσοι τον εγνώριζαν».

Μεταξύ των πολλών και ο Μενέλαος Παρλαμάς σε μια τηλεοπτική εκπομπή το 1995 είχε πει για τον παπα-Γιάννη:

«Αποτελεί μια από τις μορφές της Αντίστασης τις πιο γνώριμες, γιατί ήδη από τον καιρό της μεγάλης Επανάστασης του 21, όπου και παπάδες έπαιζαν ρόλο πρωταγωνιστικό στις μάχες, θα έλεγα ότι ο παπα-Γιάννης είχε σαν πρότυπο τον Παπαφλέσσα, ο οποίος ήταν ένας ζωηρός παπάς. Έτσι ζωηρός παπάς, πολεμιστής, εγγράμματος, ήταν και ο παπα-Γιάννης. Άκουγα πολύ ότι ήταν και καλός κυνηγός, εξαίρετος ψάλτης και άτρωτος πολεμιστής. Εμένα μου θύμιζε τρόπον τινά τη μορφή του Παπαφλέσσα».

ΠΗΓΕΣ:

Εφημερίδα «Ανωγη»

Μαρτυρία Γεωργίου Σμπώκου στην ταινία μου «Η Μάχη της Κρήτης-Απάνθισμα μεγαλείου»

Δρος Γεωργίου Καλογεράκη: Ο παπα-Γιάννης Σκουλάς εφημερίς «Πατρίς»

Εύας Λαδιά: «Μια πράξη ανθρωπιάς του παπα-Γιάννη Σκουλά» εφημερίς «Ρεθεμνιώτικα Νέα»