Τον Οκτώβριο του 1918 ένα ελληνικό θωρακισμένο καταδρομικό ή βαρύ εύδρομο, κατά τη ναυτική ορολογία, διέπλεε τα στενά του Βοσπόρου και αγκυροβολούσε στην Κωνσταντινούπολη. Η Ελλάδα, ως μία από τις νικήτριες δυνάμεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, είχε την τιμή και το δικαίωμα να υψώσει πάνω στο θρυλικό πολεμικό της πλοίο την ελληνική σημαία απέναντι από το παλάτι του Σουλτάνου. Ολα αυτά χάρη σε ένα πολεμικό σκαρί που αποκτήθηκε με τη συνεισφορά του Ηπειρώτη επιχειρηματία και εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ. Εναν αιώνα και πλέον μετά η ατομική εθνική ευεργεσία συνεχίζει να υφίσταται κυρίως με τη μορφή του ιδρυματικού ευεργετισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι εγχώριες Ενοπλες Δυνάμεις περιφρονούν τις δωρεές της ισχυρής ελληνικής επιχειρηματικής κοινότητας. Κάθε άλλο.
Ηδη, σύμφωνα με πληροφορίες, η κυβέρνηση στο αμέσως επόμενο διάστημα σχεδιάζει να υλοποιήσει τη δημιουργία ενός Εθνικού Ταμείου για την Αμυνα, με τη συμβολή επιχειρηματιών, εταιρειών και ιδρυμάτων, έχοντας ως στόχο την ενίσχυση της ισχύος των Ενόπλων Δυνάμεων. Πρόκειται για την υλοποίηση μιας ιστορικής πρωτοβουλίας που συζητείται έντονα τα τελευταία χρόνια ως μια απόπειρα επανάληψης του Επους των Ελλήνων Ευεργετών, οι οποίοι από τον 19ο αιώνα, με προσωπικές δωρεές στο τότε δημιουργούμενο ελληνικό κράτος, συνέβαλαν αποφασιστικά στη συγκρότησή του.
Η ιδέα έχει ωριμάσει στα χρόνια της κρίσης και της χρεοκοπίας, ωστόσο η καταλυτική στιγμή που επιτρέπει την υλοποίησή της φαίνεται ότι είναι η τρέχουσα συγκυρία της κλιμάκωσης των τουρκικών απειλών και της επικίνδυνης έντασης στα εθνικά θέματα. Μάλιστα ο ίδιος ο πρωθυπουργός την εξετάζει με ιδιαίτερη προσοχή. Οι αρχικές σκέψεις επικεντρώνονται στο άνοιγμα ειδικού λογαριασμού για την ενίσχυση της Εθνικής Αμυνας.
Οι οικονομικές συνδρομές θα χρησιμοποιηθούν στοχευμένα στην ενίσχυση των εξοπλισμών για την Εθνική Αμυνα σύμφωνα με τις ανάγκες των τριών Οπλων και ανάλογα με τις ιεραρχήσεις των επιτελικών στελεχών τους και τους στόχους του υπουργείου Αμυνας. Για παράδειγμα, στην Αεροπορία για την προμήθεια σύγχρονων αεροσκαφών, στο Ναυτικό για τις φρεγάτες, στον Στρατό για ανάλογους αμυντικούς σκοπούς.
Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, εκτός από τις οργανωτικές πρωτοβουλίες για τη δημιουργία του Εθνικού Ταμείου Αμυνας, σκοπεύει να απευθύνει προσκλητήριο στην ελληνική επιχειρηματική κοινότητα για να συμμετάσχει στο πρόγραμμα, υπογραμμίζοντας την ιδέα ότι υπάρχουν κορυφαίες στιγμές στα έθνη όπου η δύναμη της αλληλεγγύης και της συλλογικής προσπάθειας μπορεί να δημιουργήσει ισχυρότατη δύναμη αποτροπής απέναντι σε επικίνδυνα σχέδια συρρίκνωσης του Ελληνισμού.
Τιμώντας τη μνήμη των εθνικών ευεργετών
Η 30ή Σεπτεμβρίου έχει καθιερωθεί από το 2007 ως Ημέρα Μνήμης των Εθνικών Ευεργετών. Σπάνια τη θυμούνται οι Ελληνες και σπανιότερα τη συσχετίζουν με εκείνα τα ονόματα που σφραγίζουν διακριτικά κτίρια ιδρυμάτων, εκπαιδευτηρίων, πανεπιστημίων, νοσοκομείων, πνευματικών οργανισμών και πολιτιστικών κέντρων. Οι περισσότεροι γνωρίζουν, για παράδειγμα, τη Βαλλιάνειο Εθνική Βιβλιοθήκη, το Πάντειο Πανεπιστήμιο, τη Σιναία Ακαδημία, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Ευγενίδειο Πλανητάριο, το Ζάππειο Μέγαρο, το Μουσείο Μπενάκη, το Μπάγκειο. Ωστόσο η επωνυμία τους δεν παραπέμπει αυτόματα στο επίθετο των γενναιόδωρων δωρητών τους. Το ίδιο περίπου ισχύει και για το Αρεταίειο ή το Σισμανόγλειο νοσοκομείο, το Μαιευτήριο «Μαρίκα Ηλιάδη», γνωστό σε όλους ως «Ελενα», το Δρομοκαΐτειο Θεραπευτήριο, το Νοσοκομείο και το Κτήμα Συγγρού, τα Ορφανοτροφεία Παπάφη και Χατζηκώστα. Οπως επίσης και για σχολές σαν τη Χαροκόπειο, τη Σιβιτανίδειο, τη Ριζάρειο, την Αναργύρειο-Κοργιαλένειο, τη Βαρβάκειο, τη Μαράσλειο, τη Ζωσιμαία Ακαδημία, τα Αρσάκεια-Τοσίτσεια σχολεία, ακόμη και για το Καυτανζόγλειο Στάδιο. Ενδεχομένως στους πολίτες να είναι πιο συναφή, και ως νεότερα αναγνωρίσιμα, τα ονόματα του Μποδοσάκειου Δημοτικού Σχολείου του Κολλεγίου Αθηνών, του Λάτσειου Διδακτηρίου, του Ωνάσειου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου και του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Δύσκολα, όμως, συνδέουν το Μετσόβιο Πολυτεχνείο με τους Μετσοβίτες δωρητές του, Νικόλαο Στουρνάρη, Μιχαήλ Τοσίτσα και Γεώργιο Αβέρωφ. Και δικαιολογημένα ίσως αγνοούν ότι αν ο Ιωάννης Δομπόλης, που διέθεσε τα χρήματα για την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Αθήνας, δεν επέμενε να πάρει το ίδρυμα το όνομα του Καποδίστρια, τότε πιθανόν αυτό να ονομαζόταν Δομπόλειο.
Δεν πρόκειται για εξωραϊσμένη αμνησία, ούτε επιλεκτική παράβλεψη. Απλώς η συλλογική μνήμη, περιορισμένη στον χώρο και τον χρόνο, παραμερίζει συχνά σημαντικές λεπτομέρειες. Υπάρχει ωστόσο η ιστορική μνήμη που καταγράφει τα γεγονότα για να υπενθυμίζει ότι οι μεγάλοι ευεργέτες, άνθρωποι ανιδιοτελείς, πατριώτες και μεγαλόψυχοι, δεν έλειψαν ποτέ από τη χώρα στους δύο αιώνες της εθνικής της ανεξαρτησίας. Καταξιωμένοι στην εποχή τους μεγαλέμποροι, γαιοκτήμονες, καραβοκύρηδες και τραπεζίτες από την έναρξη κιόλας της εθνεγερσίας και τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης, παραχώρησαν τον προσωπικό τους πλούτο για κοινωφελείς σκοπούς και την επιτέλεση έργων που αδυνατούσε να αναλάβει η Πολιτεία. Κοσμοπολίτες και εξωστρεφείς, καλλιεργημένοι στην πλειονότητά τους ευπατρίδες με υπέρογκα κεφάλαια και άφθονες διεθνείς γνωριμίες, επηρεασμένοι από τον Διαφωτισμό, κάλυψαν με τις περιουσίες τους στοιχειώδη κενά στην υποδομή του νεοελληνικού κράτους. Πλούσια μέλη του παροικιακού Ελληνισμού της Διασποράς, με έδρα την Κριμαία και την Οδησσό της νότιας Ρωσίας, τις παραδουνάβιες χώρες, την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και τη Βιέννη ή τη Βουδαπέστη της Αυστροουγγαρίας, μακριά από τις μικρότητες του εκάστοτε εγχώριου κρατικού κέντρου, ενήργησαν καθ’ υπαγόρευση της εθνικής τους συνείδησης παραμερίζοντας συμφέροντα, πολιτικές αντιθέσεις και προσωπικές δυσαρέσκειες. Με κληρονομιές, κληροδοσίες, καθολικά καταπιστεύματα, ανοιχτόχερες δωρεές και αγαθοεργίες πρόσφεραν στο νεοσύστατο κράτος βοήθεια για να καταπολεμήσει τη φτώχεια, την εγκατάλειψη, τον αναλφαβητισμό, την απουσία ιατρικής και φαρμακευτικής φροντίδας, τον μαρασμό της υπαίθρου. Πρώτα απ’ όλα, όμως, επέδειξαν απεριόριστη ανθρωπιστική αλληλεγγύη και απαράμιλλη αφοσίωση με πλήθος φιλανθρωπικών έργων, ώστε να ενισχύσουν τους ταλαιπωρημένους συμπατριώτες τους που απελευθερώθηκαν από τον τουρκικό ζυγό. Χωρίς να περιμένουν ανταπόδοση ή ανταλλάγματα, δοξολογίες, καταθέσεις στεφάνων και ομιλίες στη μνήμη τους. Και προφανώς δεν διανοούνταν τότε δημοσιοσχετίστικες περιφορές, ατομική προβολή, κοσμική επίδειξη ή πιθανές φορολογικές απαλλαγές.
Ανοιγαν τα σεντούκια τους με τα χρυσά γρόσια, τα ρούβλια, τα φράγκα και τις λίρες για να τα μοιράσουν αφειδώς με σκοπό να επιτελέσουν το χρέος τους στην πατρίδα. «Εχουμε παράδοση στον τόπο μας, όποιος μπορεί να χαρίζει το περίσσευμά του, γιατί ο τόπος μας, βλέπετε, είναι φτωχός», έλεγε ο Αντώνης Μπενάκης. Ο βιομήχανος, πολιτικός και ιδρυτής του Μουσείου Μπενάκη που πολέμησε κατά το «Μαύρο ’97», ενίσχυσε τον Μακεδονικό Αγώνα και προσέφερε εθελοντικά τις υπηρεσίες του στους Βαλκανικούς Πολέμους, περιγράφηκε κατά την παιδική του ηλικία ως ο «Τρελλαντώνης» από την αδελφή του Πηνελόπη Δέλτα στο ομότιτλο βιβλίο της. Και τα δύο παιδιά του εμπόρου και πολιτικού Εμμανουήλ Μπενάκη, στενού φίλου και ισχυρού υποστηρικτή του Ελευθερίου Βενιζέλου, μοιράζονταν με τον πατέρα τους την ίδια εθνική ευαισθησία που αποτυπώθηκε σε πλήθος δωρεών προς νοσοκομεία, περίθαλψη προσφύγων, εκπαιδευτικά ιδρύματα, βιβλιοθήκη και μουσείο.
«Ο,τι έχω και δεν έχω ανήκει στην πατρίδα»
Πριν από τον Αντώνη Μπενάκη, ο Γεώργιος Αυγέρος-Αποστολάκας -που αργότερα έγινε Αβέρωφ-, ένα φτωχό βοσκόπουλο από το Μέτσοβο που έκανε την τύχη του στην ξενιτιά της Αιγύπτου, τόνιζε πως «ό,τι έχω και δεν έχω ανήκει στην πατρίδα. Ο πολίτης που θεωρεί τον εαυτό του ξέχωρο από το κράτος δεν είναι πολίτης […] μοιάζει με σώμα χωρίς ψυχή». «Ενας ασκητής, ένας σεμνός άνθρωπος», γράφει γι’ αυτόν ο Στρατής Τσίρκας, «όπως άλλοι “νυμφεύονται την Εκκλησίαν”, εκείνος είχε δοθεί στην Ελλάδα». Ο Αβέρωφ, τραπεζίτης, έμπορος και γαιοκτήμονας στην Αίγυπτο, που από τότε που εγκαταστάθηκε εκεί δεν ξανάρθε στην Ελλάδα, συμπύκνωσε στο πρόσωπο μέσα στον νόστο του το επιχειρηματικό δαιμόνιο και την πρόθυμη εθνική διαθεσιμότητα. Οταν η ελληνική κυβέρνηση διενεργούσε το 1896 έρανο στους απόδημους για την αγορά θωρηκτού, της απάντησε αυστηρά: «Δεν δίνω λεφτά για πολέμους και πολεμικά. Αν θέλετε για σχολεία, τότε να σας δώσω. Προτού φτιάξουμε στρατιώτες, χρειαζόμαστε δασκάλους».
Την ίδια νύχτα, όμως, παρέδιδε κρυφά ένα μεγάλο ποσό για τους σκοπούς του εθνικού αγώνα, με την προϋπόθεση να μη μαθευτεί η προσφορά του και τιμωρηθούν με αντίποινα οι συμπατριώτες του στο τουρκοκρατούμενο ακόμη Μέτσοβο της Ηπείρου. Εξάλλου την πρώτη του δωρεά στον Ελληνισμό την είχε κάνει ήδη 30 χρόνια πριν, διαθέτοντας 5.000 χρυσές λίρες στον έρανο για την Κρητική Επανάσταση του 1866. Είχε ακόμη προσφέρει στην κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικούπη 70.000 λίρες Αγγλίας, όταν το 1893 η Ελλάδα απειλούνταν με πτώχευση, την οποία και δεν απέφυγε. Στην κριτική που είχε δεχτεί είχε απαντήσει αγέρωχα ότι δεν τα πέταξε τα χρήματα, αλλά ταʼέδωσε για το έθνος του. Είχε ακόμη διαθέσει κεφάλαια για την αναστήλωση του Καλλιμάρμαρου Παναθηναϊκού Σταδίου για να γίνουν εκεί οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες το 1896, είχε στολίσει τη ζωφόρο του Πανεπιστημίου Αθηνών και είχε χρηματοδοτήσει την εγκατάσταση στα Προπύλαιά του των ανδριάντων του Ρήγα Φεραίου και του Πατριάρχη Γρηγορίου. Και βέβαια με δικά του χρήματα χτίστηκε η Σχολή Ευελπίδων. Οταν άφησε την τελευταία του πνοή στην Αλεξάνδρεια σε ηλικία 74 ετών, διαχειριστή της τεράστιας περιουσίας του όρισε την ανιψιά του Μαριγούλα Αβέρωφ, μητέρα του στρατηγού Παπάγου. Κληροδότησε, όμως, στη χώρα το τεράστιο για την εποχή ποσό των 7.650.000 χρυσών φράγκων. Το ένα τρίτο της δωρεάς, όπως περιγραφόταν στη διαθήκη, θα διατίθετο για τη σύσταση «ναυτικής σχολής, εδρευούσης επί πλοίου». Με αυτά τα χρήματα η κληρονομιά συνεισέφερε κατά το 1/3 περίπου στην αγορά από το κράτος του σύγχρονου θωρηκτού «Αβέρωφ», του αήττητου πλοίου με το οποίο η Ελλάδα κυριάρχησε στο Αιγαίο στους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Α’ʼ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η ελληνική ιστοριογραφία καταγράφει στην κατηγορία «Ελληνες ευεργέτες» του γένους, του έθνους, του κράτους και της κοινότητας, περισσότερα από 230 ονόματα που επωμίστηκαν με δικές τους δαπάνες, σκοπούς και έργα στη θέση της αδύναμης να τα υλοποιήσει συντεταγμένης Πολιτείας. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται, χωρίς να μειώνεται η προσφορά και το εθνικό έργο των υπολοίπων, οι εξάδελφοι Ευάγγελος και Κωνσταντίνος Ζάππας, εύποροι μεγαλοεπιχειρηματίες από τη Ρουμανία που χρηματοδότησαν την πρώτη αναστήλωση του Παναθηναϊκού Σταδίου και την ανέγερση του Ζαππείου, καθώς και των Ζάππειων Παρθεναγωγείων στην Κωνσταντινούπολη. Ακόμη, με τις δωρεές της οικογένειας Σίνα, του πατρός Γεωργίου και του υιού Σίμωνος, ονομαστών εμπόρων, τραπεζιτών και διπλωματών στη Βιέννη, ιδρύθηκε το Αστεροσκοπείο και το Οφθαλμιατρείο, αποπερατώθηκε ο Μητροπολιτικός Ναός και ανεγέρθηκε η Ακαδημία Αθηνών. Επιπλέον, ο υιός Σίνας, το επώνυμο του οποίου φέρει κρατήρας της Σελήνης, είχε παραγγείλει στον Γιόχαν Στράους τον νεότερο τη σύνθεση της «Πόλκας των Ελλήνων». Σημαντική συνεισφορά στην αναγέννηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους είχε και ο ομογενής από τη Βιέννη βαρόνος Κωνσταντίνος Μπέλλιος, ο οποίος διέθεσε τεράστια ποσά για την ίδρυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας και του Δημοτικού Νοσοκομείου «Ελπίς». Από την πλευρά του ο βιομήχανος, τραπεζίτης και πολιτικός -τέσσερις φορές βουλευτής σε τρεις διαφορετικές περιφέρειες- Ανδρέας Τσιγγρός, μετονομασθείς στο ηχητικά εξευγενισμένο Συγγρός, δαπάνησε κατά τη διάρκεια της ζωής του τεράστια ποσά και κληροδότησε μετά τον θάνατό του μεγάλο μέρος της περιουσίας του στο ελληνικό κράτος για κοινωφελείς σκοπούς. Χρηματοδότησε την αποπεράτωση της Διώρυγας της Κορίνθου και τον εκσυγχρονισμό της λεωφόρου που συνδέει την Αθήνα με το Φάληρο και φέρει σήμερα το όνομά του, ενώ διέθεσε τα απαραίτητα κεφάλαια για την ανέγερση των Μουσείων Ολυμπίας και Δελφών, του Δημοτικού Θεάτρου Αθηνών, του ομώνυμου νοσοκομείου λοιμωδών νόσων, της κατασκευής νέας πτέρυγας στον «Ευαγγελισμό» και 6.000 σχολικών αιθουσών εντός και εκτός Ελλάδας. Το φιλανθρωπικό του έργο το συνέχισε η γυναίκα του Ιφιγένεια Μαυροκορδάτου.
Στη χορεία των μεγάλων ευργετών του 19ου αιώνα ανήκει και ο Ψαριανός Ιωάννης Λεοντίδης που έλαβε το επώνυμο Βαρβάκης από το είδος γερακιού «βαρβάκι», εξαιτίας των μεγάλων ματιών του και της ορμητικότητας του χαρακτήρα του. Εμπορος, πειρατής, ευνοούμενος της τσαρίνας Αικατερίνης, που δημιούργησε τεράστια περιουσία από το εμπόριο του χαβιαριού. Με την έκρηξη της Επανάστασης, συνέδραμε οικονομικά τον Υψηλάντη και διέθεσε υψηλά ποσά για την εξαγορά Χριστιανών αιχμαλώτων, ενώ παράλληλα έστελνε φορτία σίτου και πυρίτιδας, καθώς και χρήματα για τις ανάγκες του στόλου. Με τη διαθήκη του άφησε χιλιάδες ρούβλια προκειμένου να ανεγερθούν σχολεία για τη μόρφωση των ελληνόπουλων.
Χάρη στην αμέριστη αγάπη της στην πατρίδα και τη μεγάλη γενναιοδωρία της στον λαό, ανάμεσα στους εθνικούς ευεργέτες κατατάσσεται και μία γυναίκα. Η εύπορη Ελενα Σκυλίτση, θυγατέρα πλούσιων ομογενών επιχειρηματιών του Λονδίνου και δεύτερη σύζυγος του Ελευθέριου Βενιζέλου. Από τα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οργάνωσε εράνους και διέθεσε χρήματα από την προσωπική της περιουσία για την αποστολή ιματισμού, φαρμακευτικού και νοσοκομειακού υλικού για τις ανάγκες του ελληνικού στρατού. Με δικά της έξοδα χτίστηκε το υποδειγματικά πρότυπο μαιευτήριο της Αθήνας, που ονομάστηκε «Μαρίκα Ηλιάδη» προς τιμήν της εκλιπούσας στενής της φίλης. Ιδρυσε ακόμη το στάδιο στην πόλη των Χανίων και συνέβαλε στην ίδρυση του νοσοκομείου του Ερυθρού Σταυρού.
Αυτοί οι πρωτοπόροι ευεργέτες της πατρίδας με την προσωπική τους διαδρομή έγραψαν τους όρους μιας λαμπρής εθελοντικής εποποιίας, τα χνάρια της οποίας ακολούθησαν μεταγενέστερες εγχώριες προσωπικότητες του επιχειρηματικού πλούτου. Οχι πως έμειναν κατά καιρούς αλώβητοι και δεν αμφισβητήθηκαν από αιχμηρές ντόπιες επιθέσεις ιδεοληπτικής μεμψιμοιρίας και ταξικής μεροληψίας (σε μελωδικό στυλ, «τι το θέμε το “Αβέρωφ”, τι το θέμε το “Κιλκίς”, να τα κάνουμε τρακτέρια να οργώνουμε τη γης»), αλλά για τον ευνοημένο από τις ευεργεσίες τους ελληνικό λαό ελάχιστη σημασία είχε η προέλευση των περιουσιών τους. Στην πλειονότητά τους οι ευεργετημένοι Ελληνες αντιλαμβάνονταν ως αγαθή ενέργεια και ωφέλιμη πράξη τη διάθεση των χρημάτων των εθνικών ευεργετών και όχι ως προϊόν υπεραξίας αντλημένο από την εκμετάλλευση άλλων λαών όπως επέμεναν στο πλαίσιο του διεθνισμού τους οι μαρξιστές αναλυτές του 20ού αιώνα. Γνώριζαν καλύτερα από αυτούς ότι είναι πικρή απογοήτευση για όσους σπέρνουν ευεργεσίες να θερίζουν ανεύθυνες ύβρεις. Αυτονόητα οι πρωτεργάτες της εθνικής ευεργεσίας του προπερασμένου και του περασμένου αιώνα, δικαιώθηκαν μετά θάνατον για τις υπηρεσίες τους στη χώρα. Οχι μόνο επειδή περιβλήθηκαν τη δόξα της εθνικής αγαθοεργίας που αποτελούσε συστατικό τους πάθος, αλλά και για τη λιτή ζωή και το προσωπικό τους ήθος.
Eθελοντική εποποιία
Διαχρονικά στην άλλη άκρη όσων εκπροσωπούσε με την αδιαμφισβήτητη προσωπική ηθική ιδιοσυγκρασία του ο Καπλάνης και άλλοι εθνικοί ευεργέτες βρίσκεται ο μικρασιατικής καταγωγής μεγαλέμπορος όπλων, τραπεζίτης, μεγιστάνας του Τύπου και των πετρελαίων, ο υπερκατάσκοπος και ιδιοκτήτης του καζίνου του Μονακό Βασίλειος Ζαχαρίου ή Μπιλ Ζαχάρωφ. Αυτή η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα με τις τέσσερις διαφορετικές υπηκοότητες (οθωμανική, ελληνική, αγγλική, γαλλική), την ομιχλώδη ιστορική πολιτεία και τον σκοτεινό μυθιστορηματικό βίο, κατατάσσεται τελικά από την εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα στους εθνικούς ευεργέτες της Ελλάδας. Αν και πολλές πτυχές της πολυπραγμοσύνης του «βασιλιά της πολεμικής βιομηχανίας» είναι άγνωστες, το σίγουρο είναι ότι πουλούσε πολεμικό υλικό τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία στις αρχές του 20ού αιώνα. Εκτιμάται ότι αποφάσισε να τεθεί αποκλειστικά στο πλευρό της Ελλάδας το 1910, πρώτα με τη χορήγηση χαμηλότοκων δάνειων στο κράτος, δωρεά πολεμικού υλικού και προσφέροντας στην ελληνική κυβέρνηση ένα παρισινό μέγαρο για να στεγαστεί η ελληνική πρεσβεία. Λίγο αργότερα δώρισε στο κράτος 2,5 εκατ. δολάρια για τους Βαλκανικούς πολέμους και άλλα 1,25 εκατ. στην έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ανεξάρτητα από τα εκάστοτε αινιγματικά κίνητρά του, θεωρείται ότι αυτός εξόπλισε το θωρηκτό «Αβέρωφ», χρηματοδότησε μέρος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και ενίσχυσε οικονομικά την περίθαλψη των προσφύγων όταν η εν λόγω μετατράπηκε σε εθνική καταστροφή. Υπήρξε ακόμη μέγας χορηγός του Ινστιτούτου Παστέρ στην Ελλάδα, μέσω του ίδιου χτίστηκαν νέες αντισεισμικές κατοικίες υπέρ των σεισμοπαθών της Κορίνθου το 1928 και δώρισε στον «Ευαγγελισμό» ποσότητα ραδίου για τη θεραπεία άπορων ασθενών. Προφανώς ένας μετρ του πολιτικού παρασκηνίου της εποχής, όπου η διαφθορά πήγαινε αγκαζέ με το συμφέρον, δεν ήταν άγιος. Ωστόσο παρασημοφορήθηκε 298 φορές για την ειρηνιστική του δράση, ενώ η Ελλάδα του Μεσοπολέμου τον παρασημοφόρησε με τον Μεγαλόσταυρο του Σωτήρος. Επ’ ευκαιρία, τη μυστήρια φιγούρα του Ζαχάρωφ την υποδύεται ο Σωτήρης Χατζάκης στην τηλεοπτική σειρά «Κόκκινο Ποτάμι» του Μανούσου Μανουσάκη.
Εμβληματική φιγούρα με πλούσιο κοινωφελές έργο υπήρξε στο ξετύλιγμα του 20ού αιώνα και ο βιομήχανος Πρόδρομος Αθανασιάδης, γνωστότερος ως Μποδοσάκης (η απόδοση του ονόματός του στα τουρκικά). Ενα φτωχόπαιδο που ξεκίνησε ξυπόλητο από τα βάθη της Καππαδοκίας για να προηγηθεί της εποχής του χάρη στο οξύτατο επιχειρηματικό του πνεύμα. Στις προσωπικές του σημειώσεις αναφέρεται στη βαθύτατη πίστη της ψυχής του «στα πεπρωμένα της φυλής μας». Τον Δεκέμβριο του 1918 αγόρασε αντί 5,25 εκατ. γαλλικών φράγκων, το πολυτελέστερο ξενοδοχείο της Κωνσταντινούπολης, το «Πέρα Παλλάς», το οποίο ανήκε στη γαλλική εταιρεία Wagons-Lits, για να να καταλύουν σε αυτό οι Ελληνες αξιωματικοί που είχαν πλημμυρίσει την Πόλη. Δύο χρόνια αργότερα, με γνώμονα την εξυπηρέτηση του εθνικού συμφέροντος, αγόρασε το αριστοκρατικό Σπόρτινγκ Κλαμπ της κοσμοπολίτικης Σμύρνης, για να το αξιοποιήσει ως λέσχη Ελλήνων αξιωματικών. Αφότου έζησε το δράμα της Μικρασιατικής Καταστροφής και είδε τις επιχειρήσεις του να καταστρέφονται, εγκαταστάθηκε το 1923 στην Ελλάδα για νέο, φιλόπονο, τολμηρό και ευφάνταστο ξεκίνημα, με αποτέλεσμα να μεγαλουργήσει και πάλι επιχειρηματικά. Το 1934 ανέλαβε το μάνατζμεντ της ΠΥΡΚΑΛ, μετατρέποντας μια μονάδα που βρισκόταν σε απραξία σε μια πολεμική βιομηχανία αντάξια των αντίστοιχων ευρωπαϊκών. Χάρη στον παραγωγικό οργασμό του Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου εξασφαλίστηκε αποτελεσματικά ο πολεμικός εφοδιασμός της χώρας στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του ’40. Φυσικά ο Μποδοσάκης χορήγησε δωρεάν όλα τα αποθέματα πυρομαχικών στο κράτος. Μεταπολεμικά χρηματοδότησε αφειδώς κοινωφελή έργα και εν ζωή κληροδότησε όλη του την περιουσία στο ίδρυμα που φέρει το όνομά του. Ο «Μπέης», όπως τον αποκαλούσαν στους επιχειρηματικούς κύκλους, ο άνθρωπος που έκανε δόγμα το «είμαι πάντα με το γκουβέρνο», είχε ως ανώτατο απαράβατο όριο την εθνική ευαισθησία και την προσφορά στην πατρίδα. Υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες σε μια συνάντησή του το 1976 με τον τότε υπουργό Συντονισμού Παναγή Παπαληγούρα όταν του ζητούσε επιτακτικά ακέραιη την επιδότηση ύψους 15 εκατ. δραχμών για τις εξαγωγές μεταλλεύματος. Αιφνιδιαστικά μπήκε εκείνη τη στιγμή στο γραφείο αγχωμένος ο τότε υπουργός Αμυνας Ευάγγελος Αβέρωφ που ζητούσε από τον Παπαληγούρα να παρέμβει ώστε να σταλεί άμεσα επιταγή στα ναυπηγεία της Βρέμης για να πάρει η χώρα τη φρεγάτα του Ναυτικού που είχε παραγγείλει, καθώς ο προϋπολογισμός του υπουργείου Οικονομικών είχε εξαντληθεί. Τους είδε σε απόγνωση ο «Μπέης», έβγαλε το βιβλιάριο επιταγών του από το σακάκι και υπέγραψε αυτομάτως το ποσό των 174 εκατ. δραχμών και τους έβγαλε από την απελπισία λέγοντάς τους: «Ξεχάστε όσα μου χρωστάτε. Δεν τα θέλω. Προέχει η αγορά της φρεγάτας για την Ελλάδα». Τον ξεπροβόδισαν ανακουφισμένοι οι δύο υπουργοί με φιλιά και υποκλίσεις.
Τα ιδρύματα
Στην Ελλάδα του νέου αιώνα ο εθνευεργετισμός συνεχίζεται έχοντας εξελιχθεί σε σημαντικό θεσμό προώθησης μεγάλων έργων ή πρωτοβουλιών. Οχι πια από μεμονωμένα πρόσωπα, αλλά μέσω σπουδαίου κοινωφελούς έργου των ιδρυμάτων. Δεσπόζουσα θέση στην ευεργεσία κατέχει το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, ένας από τους μεγαλύτερους ιδιωτικούς φιλανθρωπικούς οργανισμούς στον κόσμο, το οποίο πραγματοποιεί δωρεές σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς στους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού, της παιδείας, της υγείας και του αθλητισμού και της κοινωνικής πρόνοιας. Ξεκίνησε την κοινωφελή του δράση το 1996, αντλώντας έμπνευση από την αφοσίωση του μεγιστάνα της ναυτιλίας Σταύρου Νιάρχου προς την Ελλάδα και τον Ελληνισμό. Προτού φύγει από τη ζωή τον Απρίλιο του 1996, άφησε με τη διαθήκη του μεγάλο μέρος της περιουσίας του στο ομώνυμο ίδρυμα, το οποίο έχει διαθέσει συνολικά πάνω από 2,6 δισ. δολάρια, μέσω 4.300 και πλέον δωρεών σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς σε 124 κράτη ανά τον κόσμο. Το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σημείο αναφοράς για την Αθήνα που συμβάλλει στον επαναπροσδιορισμό του δημόσιου χώρου, αποτελεί τη μεγαλύτερη μεμονωμένη δωρεά του Ιδρύματος. Το συνολικό κόστος δημιουργίας του έργου άγγιξε τα 630 εκατ. ευρώ και παραδόθηκε στην ελληνική κοινωνία στις 23 Φεβρουαρίου του 2017. Παράλληλα οι δωρεές του για την Υγεία προσεγγίζουν τα 300 εκατ. ευρώ.
Σημαντικό και γενναιόδωρο έργο με ευαισθησία και αδιακρίτως προσφερόμενη αγάπη, η οποία χαρίζει ανακούφιση σε πολλούς συνανθρώπους μας, επιτελεί το Κοινωφελές Ιδρύμα Ιωάννη Σ. Λάτση που ιδρύθηκε το 2005. Οι δωρεές του συνεχίζουν τις κοινωφελείς προσφορές του καπετάν Γιάννη Λάτση, ο οποίος συνέδεσε άρρηκτα το όνομά του με ευεργετικές πρωτοβουλίες. Χορηγίες σε ιδρύματα, σχολεία, κτίρια, υποτροφίες, προγράμματα στήριξης αναξιοπαθούντων, σεισμόπληκτων, πυρόπληκτων, ασθενών και αστέγων. Επίσης προσφέρει εξοπλισμό στα Σώματα του υπουργείου Δημόσιας Τάξης και στηρίζει νέους καλλιτέχνες και επαγγελματίες του πολιτισμού.
Με στόχο την υπηρεσία στο κοινωνικό σύνολο και γενικότερα στο συλλογικό συμφέρον της χώρας, δραστηριοποιείται το Κοινωφελές Ιδρυμα Αθανασίου Κ Λασκαρίδη. Ανάμεσα σε πολλαπλές ενισχύσεις, τα προγράμματά του επικεντρώνονται στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και την καταπολέμηση της ρύπανσης. Σε αυτή την κατεύθυνση αποκτήθηκε το μοναδικό στη Μεσόγειο πλοίο «Typhoon» 72 μέτρων , το οποίο έχει ήδη ξεκινήσει τη δράση του με παράκτιους και υποθαλάσσιους καθαρισμούς στο Αιγαίο. Με παρόμοια αλληλέγγυα ευαισθησία, προσφέροντας ανιδιοτελώς σημαντικές ευεργεσίες στον άνθρωπο, στον πολιτισμό και στην εκπαίδευση, δραστηριοποιείται και το Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη. Προσφάτως δώρισε στο κράτος ένα πλοίο γενικής υποστήριξης ανοικτής θαλάσσης, μήκους 70 μέτρων και εκτοπίσματος άνω των 3.000 τόνων, το οποίο θα αναβαθμίσει τις επιχειρησιακές δυνατότητες των αποστολών του Πολεμικού Ναυτικού.
Επίσης, το Κοινωφελές Ιδρυμα Αθανασίου & Μαρίνας Μαρτίνου, του φιλάνθρωπου διοικητή του Αγίου Ορους και της συζύγου του, υλοποιεί μέσω της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας ΑΙΓΕΑΣ ένα πλούσιο και πολυεπίπεδο έργο, ενισχύοντας με δωρεές τις θρησκευτικές, εκπαιδευτικές ή ιατρικές ανάγκες των συμπολιτών μας. Επιπλέον το Κοινωφελές Ιδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, το οποίο συστάθηκε τον Δεκέμβριο του 1975, σύμφωνα με την επιθυμία του Σμυρνιού κροίσου στο όνομα του αδικοχαμένου γιου του, περιλαμβάνει το Ωνάσειο και τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, αλλά εκτός από την υγεία και τον πολιτισμό ενισχύει την παιδεία και το περιβάλλον.
Η αναγνώριση της ευεργεσίας και η έκφραση ευχαριστίας γι’ αυτήν αποδίδεται με τη λέξη «ευγνωμοσύνη», η οποία εμπεριέχει την έννοια της ευθύνης και του χρέους των ευεργετηθέντων. Το θετικό είναι ότι έχει διαμορφωθεί μια νέα κουλτούρα προσφοράς και σημαντικής οικονομικής συνδρομής στον τόπο. Καλοδεχούμενη θα ήταν και μια γενναιόδωρη υπέρβαση σε κρίσιμους καιρούς από όσους έχουν αφιερώσει τις δυνάμεις τους καταμερισμένα στην ευεργετική υπηρεσία τόσο της κοινωνίας όσο και της πατρίδας. Πόσο μάλλον όταν και οι Ενοπλες Δυνάμεις έχουν άμεσες ανάγκες. Ισως να μην έχει σήμερα και τόση σημασία που παραμένουν σχετικά άγνωστα τα πραγματικά υπέρογκα ποσά που δαπανούν τα εν λόγω ιδρύματα για το κοινό καλό. Η ειλικρινής ευεργεσία δεν χρειάζεται εγκώμια και διαφημιστική προβολή, ειδικότερα όταν αφορούν μια συλλογική προσπάθεια με εθνικό σκοπό. Εξάλλου, όπως έλεγε ο καπετάν Γιάννης Λάτσης, που θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο ναυτικό παρά μεγιστάνα του εφοπλισμού: «Κανείς δεν δικαιούται μνείας ή επαίνων όταν πράττει το στοιχειώδες καθήκον προς την πατρίδα και τους συνανθρώπους του».
Οι άμεσες ανάγκες για τη θωράκιση της χώρας
Αναζητείται η εξεύρεση δημοσιονομικού χώρου για τους εξοπλισμούς – Ερχεται στις ελληνικές θάλασσες το γαλλικό αεροπλανοφόρο «Σαρλ ντε Γκολ»
Τον γόρδιο δεσμό της εξεύρεσης κονδυλίων τα οποία θα διατεθούν για να αποκτηθούν οπλικά συστήματα που θα ισχυροποιήσουν τις Ενοπλες Δυνάμεις καλείται να λύσει ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, σε μια περίοδο που η τουρκική επιθετικότητα χτυπάει κόκκινο και η Αγκυρα έχει βάλει στο τραπέζι το σύνολο των διεκδικήσεών της στο Αιγαίο.
Μέχρι να εξοικονομηθούν οι πόροι που θα επιτρέψουν να ξεκινήσει η υλοποίηση νέων εξοπλιστικών προγραμμάτων η ελληνική κυβέρνηση κινητοποιεί όλες τις δυνάμεις της για να καταστήσει πλήρως επιχειρησιακά τα οπλικά συστήματα που έχει στη διάθεσή του το υπουργείο Εθνικής Αμυνας και ενεργοποιεί τις πολιτικές συμμαχίες που θα δημιουργήσουν μια ασπίδα προστασίας στο Αιγαίο. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του κ. Μητσοτάκη στην Ουάσινγκτον, τα μέλη της αμερικανικής διοίκησης με τα οποία συναντήθηκε η ελληνική αντιπροσωπία επισήμαναν ότι θα ασκήσουν την επιρροή τους ώστε η Ελλάδα και η Τουρκία να μη φτάσουν σε σύγκρουση. Αυτές τις ημέρες η αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην Ελλάδα είναι εντονότερη, με ένα υποβρύχιο να ελλιμενίζεται στη Σούδα και ακόμη ένα αμερικανικό πολεμικό πλοίο να πλέει σε ελληνικά χωρικά ύδατα. Η Γαλλία, η θεωρούμενη ισχυρότερη χώρα της Ε.Ε. σε στρατιωτικό επίπεδο, σχεδιάζει να στείλει πολεμικά πλοία σε ελληνικές θαλάσσιες ζώνες. Αξιόπιστες πληροφορίες που έχει στη διάθεσή του το «ΘΕΜΑ» αναφέρουν ότι δεν αποκλείεται σύντομα να πλεύσει στις ελληνικές θάλασσες και το αεροπλανοφόρο «Σαρλ ντε Γκολ», το καμάρι του γαλλικού στόλου.
Σε ένα παράλληλο επίπεδο, η ελληνική κυβέρνηση εμφανίζεται κοντά στην οριστικοποίηση συμφωνίας με τα ελεγχόμενα από το γαλλικό κράτος ναυπηγεία της Naval Group για τη ναυπήγηση δύο νέων φρεγατών τύπου FDI (Defence and Intervension Frigate) ή Belh@rra. Το deal δεν αποκλείεται να κλείσει κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του κ. Μητσοτάκη στο Παρίσι στις 29 Ιανουαρίου, όπου προγραμματίζεται επίσημη συνάντηση του πρωθυπουργού με τον πρόεδρο της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν. Το τελευταίο διάστημα οι συζητήσεις προχωρούν με εντατικούς ρυθμούς μεταξύ των αξιωματικών του Πολεμικού Ναυτικού που έχουν αναλάβει να διαμορφώσουν τις προδιαγραφές των φρεγατών σύμφωνα με τις ελληνικές απαιτήσεις και των Γάλλων της Group Naval και της DGA (γαλλική διεύθυνση εξοπλισμών). «Οι Γάλλοι μάς δίνουν πλοία που θα είναι επιχειρησιακά για 40 χρόνια και τα στρατηγικά βλήματα Scalp Naval που έχουν βεληνεκές 600 μίλια», λέει στο «ΘΕΜΑ» πρόσωπο με γνώση των διαπραγματεύσεων. Αν οριστικοποιηθεί η συμφωνία, οι δύο φρεγάτες αναμένεται να κοστίσουν στους Ελληνες φορολογουμένους από 1,6 δισ. μέχρι 2 δισ. ευρώ. «Μπορεί οι Γάλλοι να λένε ότι η νέα τους φρεγάτα είναι ό,τι πιο τέλειο υπάρχει σε όλους τους τομείς, είναι όμως ακριβή και το κόστος για κάθε φρεγάτα FDI μπορεί να φτάσει τα 750-800 εκατ. ευρώ, ανάλογα με το τι συστήματα θα επιλέξει το Πολεμικό Ναυτικό», λέει αξιωματικός που έχει εικόνα των διαβουλεύσεων.
Δημοσιονομικός χώρος για να προχωρήσουν νέα εξοπλιστικά προγράμματα δεν υπάρχει. Στους διαδρόμους του υπουργείου Εθνικής Αμυνας είναι κοινό μυστικό ότι την τριετία 2018-2020 τα διαθέσιμα κονδύλια για αγορές οπλικών συστημάτων -χωρίς να συνυπολογίζονται τα προγράμματα εκσυγχρονισμού των αεροσκαφών ναυτικής συνεργασίας P-3B και η αναβάθμιση 85 μαχητικών αεροσκαφών F-16 Block 52 στην έκδοση Viper- μετά βίας υπερβαίνουν τα 30 εκατ. ευρώ! Τα χρήματα αυτά θα διατεθούν για τη συντήρηση ελικοπτέρων NH-90 και για άλλα 15 προγράμματα, όπως η προμήθεια ταχύπλοων σκαφών για τη μεταφορά προσωπικού.
Πού πηγαίνουν τα κονδύλια που διοχετεύονται από τους φόρους για να πραγματοποιούνται οι αμυντικοί εξοπλισμοί; Στην ανακατασκευή των P-3B διατέθηκαν περίπου 500 εκατ. ευρώ και ακόμη 1,5 δισ. ευρώ αναμένεται να κοστίσει ο εκσυγχρονισμός των F-16. Σύνολο περίπου 2 δισ. για δύο μεγάλα προγράμματα που ακόμη δεν έχουν παραδοθεί στις Ενοπλες Δυνάμεις. Η αναβάθμιση των P-3B έχει καθυστερήσει σχεδόν 12 μήνες. Σε ό,τι αφορά δε τις τροποποιήσεις στα μαχητικά αεροσκάφη F-16, το πρόγραμμα που ξεκινά δειλά-δειλά εκτιμάται ότι θα διαρκέσει μέχρι το 2027, αν και θα έχει σχεδόν αποπληρωθεί μέχρι το 2024.
Το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το υπουργείο Εθνικής Αμυνας σε αυτή τη συγκυρία είναι η εξεύρεση δημοσιονομικού χώρου, δηλαδή η ανακατανομή πιστώσεων του κρατικού προϋπολογισμού για να χρηματοδοτηθούν οι εξοπλισμοί. Τα προηγούμενα χρόνια, λόγω των μνημονίων, στο υπουργείο Εθνικής Αμυνας δεν είχε συνταχθεί καν πενταετές ή δεκαετές πρόγραμμα αμυντικών εξοπλισμών. Οι προτεραιότητες που έχουν θέσει τα επιτελεία είναι η αγορά καινούριων φρεγατών, η συντήρηση των αντιαεροπορικών μέσων, ο εκσυγχρονισμός των γερμανικών φρεγατών MEKO, η αγορά νέων τορπιλών για τα τέσσερα υπερσύγχρονα υποβρύχια τύπου «Παπανικολής» (η Τουρκία σχεδιάζει να ναυπηγήσει έξι όμοια υποβρύχια τύπου 214 μέχρι το 2027) και η αγορά UAV για επιτήρηση.
Στο πλαίσιο της προσπάθειας επανεξοπλισμού των Ενόπλων Δυνάμεων, η επίσκεψη του κ. Μητσοτάκη επισημοποίησε την πρόθεση απόκτησης των αμερικανικών μαχητικών F-35. Ο πρωθυπουργός προσδιόρισε τον χρόνο έναρξης του προγράμματος το 2023-2024, όταν θα έχει αποπληρωθεί το μεγαλύτερο μέρος του προγράμματος εκσυγχρονισμού των F-16. Πόσο θα κοστίσει μία μοίρα, δηλαδή 20 αμερικανικά μαχητικά τύπου F-35; Η τιμή μονάδας μπορεί να… έχει πέσει στα 80 εκατ. ευρώ το κομμάτι χωρίς οπλικά συστήματα, αλλά για να ενταχθεί ένα νέο αεροσκάφος στην Πολεμική Αεροπορία θα χρειαστούν κολοσσιαία κεφάλαια πολύ πέραν των 1,6 δισ. που θα πρέπει να εκταμιευτούν για να αποκτηθούν 20 «γυμνά» F-35, αφού θα πρέπει να χρηματοδοτηθούν νέες υποδομές, ανταλλακτικά, συστήματα τεχνικής υποστήριξης και κυρίως η εκπαίδευση των πιλότων και των μηχανικών.
Τα οπλικά συστήματα, πάντως, δεν είναι… ετοιμοπαράδοτα, ούτε με το κλειδί στο χέρι. Αρα ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι η Ελλάδα είχε σήμερα τα διαθέσιμα κεφάλαια για να προμηθευτεί όπλα, οι εξοπλισμοί δεν θα μπορούσαν να προχωρήσουν ταχέως επειδή τα προηγούμενα χρόνια δεν είχε γίνει ο απαιτούμενος σχεδιασμός…
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019