Είκοσι εννέα χρόνια συμπληρώνονται εφέτος από την εκλογή του κ.κ. Βαρθολομαίου στον οικουμενικό θρόνο στις 22 Οκτωβρίου 1991. Ιεράρχης με λαμπρή μόρφωση, προικισμένος με προσόντα και σπάνιες πνευματικές και διοικητικές ικανότητες, ο μαχητικός Πατριάρχης κατάφερε κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του να αναδειχθεί σε ηγετική φυσιογνωμία του Οικουμενικού Ελληνισμού και μια παγκοσμίως αναγνωρίσιμη πνευματική προσωπικότητα. Χάρις στους οραματισμούς, στην αποφασιστικότητα και στις θαρραλέες πράξεις του, η Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως αναβαθμίστηκε σε μείζον πνευματικό ίδρυμα διεθνούς εμβέλειας, με παρεμβάσεις στα ζωτικά προβλήματα που μαστίζουν τη σύγχρονη κοινωνία, όπως ο ακραίος εθνικισμός, η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, ενώ ταυτόχρονα αναδείχθηκε σε ηγετικό φορέα προαγωγής του διαθρησκειακού, διαχριστιανικού και διορθόδοξου διαλόγου.
Σειρά πρωτοβουλιών με διεθνή αναγνώριση
Στoν τομέα των διαθρησκειακών επαφών μεταξύ των εκπροσώπων των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών, του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ, οι παρεμβάσεις του Πατριάρχη Βαρθολομαίου κατέληξαν σε σειρά κοινών διακηρύξεων (Βοσπόρου, 1994· Βρυξελλών, 2001) που προήγαγαν την ανεξιθρησκία, την ανεκτικότητα και την αλληλοκατανόηση των λαών. Τα θέματα αυτά αποτέλεσαν τον πυρήνα των συζητήσεών του με αρχηγούς κρατών –περιλαμβανομένων των προέδρων των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον (1997), Τζορτζ Μπους (2002) και Μπαράκ Ομπάμα (2009)–, με πολιτικούς, εκκλησιαστικούς και θεσμικούς παράγοντες, με εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών και της διανόησης.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης παραμένει προνομιακός συνομιλητής διαδοχικών ηγεσιών της Ευρωπαϊκής Ενωσης και εξεφώνησε ιδιαίτερα βαρύνουσας σημασίας ομιλίες στην Oλομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο (Απρίλιος 1994) και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις Βρυξέλλες (Σεπτέμβριος 2008). Στις ομιλίες αυτές παρουσίασε το όραμά του για την Ενωμένη Ευρώπη στο οποίο περιλαμβάνεται η Ορθοδοξία, η οποία, όπως είπε, «βρίσκεται στα θεμέλια της Ευρώπης, δεν είναι στοιχείο που προστέθηκε αργότερα. Η Ορθοδοξία έχει δικαιώματα στην Κοινοτική Ευρώπη».
Παγκόσμιας αναγνώρισης χαίρουν και οι πρωτοβουλίες του Πατριάρχη Βαρθολομαίου για την προστασία του περιβάλλοντος. Σε συνεργασία με τον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής διοργάνωσε σειρά διεθνών οικολογικών συμποσίων εν πλω (Αιγαίο/Πάτμος 1995, Μαύρη Θάλασσα 1997, ποταμός Δούναβης 1999, Αδριατική Θάλασσα 2002, Βαλτική Θάλασσα 2003, Αμαζόνιος 2006, Γροιλανδία 2007, ποταμός Μισισιπής 2009, Αθήνα/Σπέτσες/Υδρα 2018), επιδιώκοντας να αναδείξει το οικολογικό πρόβλημα και την ανάγκη για μια γενναία αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριάρχη και του δούκα του Εδιμβούργου πρίγκιπα Φίλιππου, επίτιμου προέδρου του Παγκοσμίου Ταμείου για τη Φύση (WWF), τελούν τα διεθνή περιβαλλοντολογικά σεμινάρια στους χώρους της Μονής της Αγίας Τριάδος στη Χάλκη. Για την πρωτοποριακή οικολογική παρέμβαση του αποδόθηκε ο τίτλος του «Πράσινου Πατριάρχη» με κάθε επισημότητα από τον αντιπρόεδρο των ΗΠΑ Aλ Γκορ στον Λευκό Οίκο (1997), ενώ για τη δράση του «προς υπεράσπιση του περιβαλλοντισμού ως πνευματικής ευθύνης», το αμερικανικό περιοδικό «Time» τον κατέταξε το 2008 ανάμεσα στους «100 ανθρώπους με την πιο μεγάλη επιρροή στον κόσμο».
Σε ένδειξη αναγνώρισης της πολύπλευρης του δράσης, ο ελληνορθόδοξος εκκλησιαστικός ηγέτης τιμήθηκε με πολλές ανώτατες διακρίσεις από αρχηγούς κρατών, κοινοβούλια και πανεπιστημιακά ιδρύματα. Η μόνη χώρα που αποφεύγει συστηματικά να αναγνωρίσει το έργο του Οικουμενικού Πατριάρχη παραμένει η Τουρκία, η οποία τον αντιμετωπίζει ως ένα απλό μέλος μιας μικρής μη μουσουλμανικής μειονότητας και προκαθήμενο τοπικής εκκλησιαστικής αρχής που αποκαλείται περιφρονητικά από τους Τούρκους ως «Πατριαρχείο του Φαναρίου». Στο μεταξύ υποβαθμίζεται συνειδητά το γεγονός ότι ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι σήμερα ο περισσότερο παρασημοφορημένος πολίτης της Τουρκίας, κάτοχος ακόμη και του χρυσού μεταλλίου του Κογκρέσου των ΗΠΑ (1997), ανώτατη τιμητική διάκριση που σπάνια απονέμεται.
Ανάπτυξη των σχέσεων με άλλες Εκκλησίες
Εξαιρετικά δραστήριος παραμένει ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος στην προαγωγή των διαχριστιανικών σχέσεων ιδίως με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία συνεχίζοντας την προσέγγιση με το Βατικανό που δρομολογήθηκε από τον προκάτοχό του Αθηναγόρα. Σε συνεργασία με τους Πάπες Ιωάννη-Παύλο Β΄, Βενέδικτο ΙΣΤ΄ και Φραγκίσκο, κατάφερε να επουλώσει τις από αιώνων πληγές και ανταγωνισμούς μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το σημαντικότερο επίτευγμα της μέχρι τώρα πατριαρχίας Βαρθολομαίου στον διορθόδοξο χώρο συνιστά η σύγκληση της «κεφαλαιώδους σημασίας» Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Ορθοδοξίας που συνήλθε στην Κρήτη τον Ιούνιο 2016, με στόχο την προαγωγή της πανορθόδοξης ενότητας και συνεργασίας. Για να γεφυρωθούν οι μακροχρόνιες ενδο-ορθόδοξες ρήξεις και παρεξηγήσεις είχαν προηγηθεί έξι συνάξεις Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών την περίοδο 1992-2016 (Φανάρι 1992, Πάτμος 1995, Ιεροσόλυμα/Βηθλεέμ 2000, Φανάρι/Νίκαια Βιθυνίας 2000, Φανάρι 2014, Γενεύη 2016), που διοργανώθηκαν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Εντούτοις, το γεγονός ότι το Πατριαρχείο Μόσχας και οι υπό την επιρροή του Εκκλησίες δεν προσήλθαν στη Σύνοδο της Κρήτης αντικατοπτρίζει τις εγγενείς δυσκολίες και τα δυσεπίλυτα προβλήματα στους κόλπους της Ορθοδοξίας. Η μεγαλύτερη εσωτερική πρόκληση της Ορθόδοξης Εκκλησίας πηγάζει από τη σταθερή υπονόμευση του ουσιαστικού συντονιστικού ρόλου (περιπτώσεις της αυτοκεφαλίας των Εκκλησιών της Εσθονίας και Ουκρανίας), ως πρώτου μεταξύ ίσων, του Οικουμενικού Πατριάρχη από την Εκκλησία της Μόσχας, στο πλαίσιο της παραδοσιακής ρωσικής φιλοδοξίας να καταστεί «Τρίτη Ρώμη».
Προκλήσεις για το Οικουμενικό Πατριαρχείο
Οσον αφορά το εσωτερικό μέτωπο, επί δεκαετίες το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντιμετώπιζε οξύ πρόβλημα περιθωριοποίησης, οφειλόμενο αφενός στη λειψανδρία στους κόλπους του εναπομείναντος ομογενειακού στοιχείου και αφετέρου στους περιορισμούς που επέβαλε η τουρκική πολιτεία, ιδίως με την απαγόρευση λειτουργίας από το 1971 της Θεολογικής Σχολής Χάλκης, πηγή στελέχωσης των ενοριών του οικουμενικού θρόνου με εκκλησιαστικό προσωπικό.
Για την ανατροπή της ζοφερής αυτής κατάστασης ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος προέβη σε σειρά ενεργειών με πρώτο βήμα το άνοιγμα της Ιεράς Συνόδου στους εκτός Τουρκίας αρχιερείς του Θρόνου και από το 1994 έξι από τις δώδεκα θέσεις της Συνόδου καλύπτονται από μητροπολίτες του εξωτερικού. Επειτα από πολυετή αγώνα, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος κατάφερε το 2009 να πείσει τον Ταγίπ Ερντογάν για την ανάγκη χορήγησης τουρκικής ιθαγένειας στους μητροπολίτες του εξωτερικού και τους διακόνους της πατριαρχικής αυλής. Εκτοτε έχουν πολιτογραφηθεί σχεδόν σαράντα μητροπολίτες και μέλη της πατριαρχικής αυλής, στην πλειονότητά τους Ελληνες πολίτες αλλά επίσης και ιεράρχες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη. Με τον τρόπο αυτό οι μητροπολίτες του εξωτερικού είναι σε θέση πλέον να υπηρετούν στην Κωνσταντινούπολη, Ιμβρο, Σμύρνη, ενώ θα έχουν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις μελλοντικές πατριαρχικές εκλογές.
Εξάπλωση μητροπόλεων
Στο μεταξύ από τον Μάρτιο 1992 καθιερώθηκε η σύγκληση τακτικών συνάξεων των ιεραρχών του οικουμενικού θρόνου. Μέσα από τις συνάξεις αυτές συντονίζονται το έργο και οι δράσεις των μητροπόλεων, οι οποίες επί πατριαρχίας του εξαπλώθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου (Αρχιεπισκοπές Αμερικής, Αυστραλίας, Μεγάλης Βρετανίας, Καναδά και Μητροπόλεις Γαλλίας, Γερμανίας, Αυστρίας, Σουηδίας, Βελγίου, Νέας Ζηλανδίας, Ελβετίας, Ιταλίας, Μπουένος Αϊρες, Μεξικού, Χονγκ Κονγκ, Ισπανίας, Κορέας, Σιγκαπούρης). Ο πολυταξιδεμένος Πατριάρχης έχει επισκεφθεί το σύνολο των επαρχιών του, ένας τεράστιος γεωγραφικός χώρος στον οποίο περιλαμβάνεται σχεδόν το σύνολο των απόδημων Ελλήνων, που αποτελούν σήμερα τη ραχοκοκαλιά και το πλέον δυναμικό κομμάτι του ποιμνίου του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Συνδυαστικά με την ενίσχυση των δομών και της διοίκησης της Εκκλησίας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης μεριμνά για το άμεσο, έστω και συρρικνωμένο πληθυσμιακά, ποίμνιό του στην Κωνσταντινούπολη, Ιμβρο και Τένεδο. Εχει εργαστεί για τα πολλαπλά και καίρια ζητήματα που απασχολούν τη Ρωμιοσύνη και με τις ευλογίες του συγκροτήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες μια μικρή αλλά δραστήρια ομάδα νέων ομογενών που έχουν αναλάβει την κοινοτική και εκπαιδευτική διοίκηση της ελληνορθόδοξης μειονότητας. Οι σθεναρές και τολμηρές διεθνείς παρεμβάσεις του για τα δίκαια των Ελλήνων της Πόλης και της Ιμβρου, περιλαμβανομένης και της επιτυχημένης προσφυγής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την επιστροφή του Ορφανοτροφείου Πριγκήπου και άλλων κοινοτικών ιδρυμάτων της Ρωμιοσύνης, έχουν αναζωογονήσει και αναπτερώσει το ηθικό και την αυτοπεποίθηση της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Τουρκίας.
Παράλληλα με την εκτίμηση που απολαμβάνει διεθνώς για τις πολυσχιδείς παρεμβάσεις και πρωτοβουλίες του, ο Οικουμενικός Πατριάρχης αντιμετωπίζει πολλαπλά εμπόδια και μεμψιμοιρίες και ενίοτε κατηγορείται από τους επικριτές του για «άνοιγμα ταυτόχρονα πολλών μετώπων». Οι κήνσορες των πατριαρχικών χειρισμών ενοχλούνται από την αποφασιστική και άνευ συμβιβασμού ευθύτητα των παρεμβάσεών του όπως και τη σθεναρή προάσπιση των πατροπαράδοτων δικαίων του υπερτοπικιστικού Οικουμενικού Πατριαρχείου. Πολλές φορές παρεξηγείται επειδή τάσσεται ευθαρσώς κατά της «εθνολατρείας» και του εθνικιστικού φανατισμού και προξενεί την αντίδραση εκείνων που υπονομεύουν, ευκαίρως και ακαίρως, την υπερεθνική οικουμενική υπόσταση της πρωτόθρονης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως. Εντούτοις, ο οικουμενικός αυτός Ελληνας ιεράρχης από τη μαρτυρική Ιμβρο δεν φαίνεται να πτοείται και συνεχίζει να προβάλλει ένα εκσυγχρονισμένο και ανθρωπιστικό όραμα που ενσαρκώνει τη σοφία και το πνεύμα που κληρονόμησε από την ελληνορθόδοξη και αρχαία ελληνική παράδοση.
* Ο κ. Αλέξης Αλεξανδρής είναι πρέσβης ε.τ., Μέγας Ρήτωρ του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Καθημερινή
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019