Είναι πολλά τα αποκριάτικα δρώμενα που είναι συνδεδεμένα με τις μακραίωνες παραδόσεις της Κρήτης και διαρητούνται μέχρι την εποχή μας. Ας δούμε κάποια από αυτά.
Οι κουκόγεροι της δυτικής Κρήτης
Οι μασκαράδες (ή κουκόγεροι της δυτικής Κρήτης και ειδικότερα κουκούγεροι σε χωριά των Σφακίων) αντλούσαν τις μεταμφιέσεις τους από οικεία θέματα του καθημερινού βίου αλλά, και από (επίσης, οικείες) παραδόσεις που άγγιζαν τα όρια του εξωπραγματικού. Για παράδειγμα, μπορούσε κάποιος να μεταμφιεστεί καταχανάς, ανασκελάς, γελλού, διάολος, αφανταξά, ανεράιδα, να ενσαρκώσει δηλαδή τα υπερφυσικά δημιουργήματα των τοπικών παραδόσεων, μορφές φανταστικές και τρομακτικές, πολλές από τις οποίες έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Οι ζωόμορφες μεταμφιέσεις ήταν μέχρι και τις πιο πρόσφατες εποχές αγαπημένο θέμα των αποκριάτικων μεταμφιέσεων: «Ενδύονται προς τούτοις ζώων δέρματα, προσθέτουσι κέρατα εις τας κεφαλάς αυτών, παριστάνοντες ζώα, βόας, ίππους κ.λπ.», σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παύλου Βλαστού. Παράλληλα, μπορούσαν να διακωμωδήσουν θέματα που ξέφευγαν από το πλαίσιο της κοινωνικής αποδοχής. Το παράταιρο ζευγάρι (αχαμνός άνδρας και εύσωμη γυναίκα) αποτελούσε πάντα προσφιλές θέμα των αποκριάτικων μεταμφιέσεων.
Οι λεράδες και ο αποτροπαϊκός ρόλος των κουδουνιών
Αποτροπαϊκό σύμβολο, με ήχο που γίνεται άλλοτε ρυθμικός και άλλοτε θορυβώδης, το κουδούνι διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στα αποκριάτικα δρώμενα. Οι κουδουνάδες ή λεράδες απαντώνται σε όλη σχεδόν την Κρήτη και αποτελούν μια από τις πιο συνηθισμένες μεταμφιέσεις των κατοίκων ορεινών περιοχών του νησιού. Πρόκειται για ομάδες μασκαράδων που ντύνονται με δέρματα ζώων και φορούν κουδούνια τα οποία χτυπούν συνήθως ρυθμικά, στους σκοπούς των αποκριάτικων χορών. Τα κουδούνια αποτελούν σύμβολα ιεράρχησης των μελών του αποκριάτικου θιάσου, καθώς ο επικεφαλής κάθε ομάδας (ονομάζεται και Αράπης) φορά περισσότερα κουδούνια από τους υπόλοιπους.
Γάμος – παρωδία
Οι εικονικοί – παρωδιακοί γάμοι απαντώνται σε πολλές ελληνικές περιοχές. Στην Κρήτη τους συναντούμε είτε ως αποκριάτικα είτε ως καθαροδευτεριάτικα δρώμενα με διαφορετική τυπολογία και πολλές τοπικές διαφοροποιήσεις. Συνήθως κυριαρχούν τα διπολικά σχήματα: νέος άνδρας – γριά γυναίκα, μικροκαμωμένος άνδρας – μεγαλόσωμη γυναίκα και έχουν ως στόχο την πρόκληση γέλιου, αλλά και τη δημιουργία κοινωνικών προτύπων. Συχνά το δρώμενο καυτηριάζει αταίριαστους γάμους που έχουν γίνει στην κοινότητα (μεγάλη γυναίκα – μικρός άνδρας κ.α.)
Η ευλόγηση του ανδρογύνου γίνεται με την καθιερωμένη τάξη, με εικονικό παπά και κουμπάρο, με ανθοδέσμη από τσουκνίδες και γαϊδουράγκαθα και ευχές για καλούς απογόνους. Και αυτές οι τελετουργίες μεταφέρουν τον άνθρωπο του σήμερα στο αρχαίο τυπικό που έχει ως βάση του την υποβοήθηση της γονιμότητας της γης, των ζώων και των ανθρώπων.
Η παρωδιακή «γέννηση», όπως και η βάπτιση, «τελούνται» συνήθως ως συνέχεια του αποκριάτικου γάμου.
Οι αρκουδιάρηδες
Οι ζωομορφικές μεταμφιέσεις δεν απολείπουν από το αποκριάτικο σκηνικό του αγροτικού χώρου. Η μίμηση των «αρκουδιάρηδων», συνήθως τσιγγάνων που ασκούσαν αυτό το επάγγελμα περιοδεύοντας στο βαλκανικό χώρο και προσφέροντας «θέαμα», αποτελεί προσφιλές θέμα των μεταμφιέσεων σε όλη την Ελλάδα και τις γειτονικές χώρες. Στην Κρήτη συνηθιζόταν η εμφάνιση των αρκουδιάρηδων με μαϊμουνιέρηδες και γανωτζήδες (επικασιτερωτές), δηλαδή τα επαγγέλματα που συνήθως ασκούσαν περιοδεύοντες νομαδικοί πληθυσμοί (γύφτοι).
Η μοναδική μάσκα από αγαύη (αθάνατο)
Μάσκα από αγαύη (αθάνατο). Συνηθίζεται στο χωριό Σίβας της επαρχίας Πυργιωτίσσης αλλά, σύμφωνα με μαρτυρίες, ήταν γνωστή με διαφορετικές παραλλαγές (με φλοιό δέντρων, ξύλα κ.α.) και στα γειτονικά χωριά. Μοναδική στον ελληνικό χώρο – μάλλον και στον ευρωπαϊκό – κατασκευάζεται με μια ιδιαίτερη τεχνική. Αδειάζουν τη βαρελοειδή ρίζα του φυτού, βάζουν μαλλιά ή δέρματα προβάτων και προσαρμόζουν στην κορυφή μεγάλα κέρατα. Η προσαρμογή της μάσκας στο ανθρώπινο κεφάλι δημιουργεί ένα τερατοειδές εξωπραγματικό σχήμα, προσδίδει ύψος σ’ αυτόν που τη φορά, ενώ τα κέρατα παραπέμπουν σε ζωομορφικές μεταμφιέσεις. Συνήθως οι μεταμφιεσμένοι εμφανίζονται κατά ομίλους.
Αποκριάτικοι “άσεμνοι” χοροί
Η μεγάλη ρυθμική ένταση και η παραβίαση των επαναληπτικών κινήσεων αποτελούν βασικό γνώρισμα των κυριότερων αποκριάτικων χορών της Κρήτης. Αν και στις ονομασίες των χορών αυτών διακρίνεται συχνά το σκωπτικό στοιχείο (αράπικος, κόρακας, αρκουδιάρικος, παπά – Χατζή μύλος, ζερβόδεξος), στο τελετουργικό υπόβαθρό τους ενυπάρχει η προσπάθεια υποβοήθησης της γονιμότητας της γης. Ο κόρακας, χορός της νοτιοκεντρικής Κρήτης, επιβάλλει την παραβίαση της τυποποιημένης επαναληπτικής κίνησης για να καταλήξει στην κυριαρχία του άσεμνου. Στον αρκουδιάρικο της Γέργερης οι χορευτές είναι πάντα μεταμφιεσμένοι, φορούν δέρματα ζώων και κουδούνια, και η ακριβής επανάληψη των ρυθμικών κινήσεων επιβάλλεται από την τυπολογία του: Όλοι οι χορευτές είναι δεμένοι με το ίδιο σκοινί.
Ο νάνος των Ασίτων
Αποκριάτικη μεταμφίεση από τις Άνω Ασίτες Ηρακλείου προσαρμοσμένη στη λογική του αλλόκοτου και του εξωπραγματικού, δηλαδή την κυρίαρχη τάση της αγροτικής Αποκριάς. Η τοποθέτηση ράβδου στη μέση του μεταμφιεσμένου δημιουργεί την ψευδαίσθηση χεριών καλυμμένων με μεγάλο πουκάμισο και παραπέμπει στην εικόνα ενός ανθρώπου πολύ χαμηλού αναστήματος. Με την τεχνική αυτή ο θεατής νομίζει ότι οι ώμοι βρίσκονται εκεί που ευρίσκεται η μέση ενός φυσιολογικού ανθρώπου. Μια κνισάρα τοποθετείται πάνω από το κεφάλι και σκεπάζεται με σεντόνι ή άλλο ύφασμα σχηματίζοντας ένα υπερμέγεθες κεφάλι, ένα τερατόμορφο σχήμα, ενδεικτικό της αποκριάτικης ευρηματικότητας.
Νίκος Ψιλάκης – Αλλάζοντας Πρόσωπα. Τελετουργίες ελευθεριότητας στην ύπαιθρο της Κρήτης – Ιστορικό Μουσείο Κρήτης
ΕΚΛΟΓΕΣ 2019